Rối loạn cảm xúc ở trẻ: Dấu hiệu nhận biết và chữa trị

Rối loạn cảm xúc ở trẻ đặc trưng bởi tâm trạng bất ổn, thất thường, giảm khả năng tập trung, dễ xung đột với gia đình và bạn bè. So với người trưởng thành, triệu chứng ở trẻ đa dạng hơn và thiếu tính điển hình. Chính vì vậy, không ít phụ huynh bỏ qua các biểu hiện bất thường ở con trẻ.

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em là bệnh gì?

Rối loạn cảm xúc không chỉ ảnh hưởng đến người lớn mà còn xảy ra ở trẻ em. Hội chứng này đặc trưng bởi khí sắc trầm buồn hoặc nâng cao quá mức trong một thời gian tương đối dài, bản thân người bệnh không thể kiểm soát tâm trạng, nhận thức và hành vi dẫn đến nhiều phiền toái trong cuộc sống.

Tương tự như người lớn, rối loạn cảm xúc ở trẻ nhỏ cũng bao gồm 2 dạng lâm sàng là trầm cảm và hưng cảm. Trong đó, trầm cảm là dạng rối loạn cảm xúc thường gặp hơn. Hưng cảm ít khi khởi phát riêng biệt mà thường xảy ra trong hội chứng rối loạn lưỡng cực (một dạng rối loạn cảm xúc bao gồm các giai đoạn trầm cảm xen kẽ hưng cảm).

Theo số liệu thống kê, rối loạn cảm xúc là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến ở trẻ nhỏ bên cạnh rối loạn lo âu và rối loạn hành vi. Trẻ nhỏ có đời sống đơn giản hơn so với người lớn nên đa phần chứng bệnh này đều có liên quan đến gen di truyền và tác động từ môi trường sống. Rối loạn cảm xúc không được điều trị khiến trẻ khó có thể duy trì cuộc sống bình thường và gặp nhiều trở ngại về công việc, mối quan hệ xã hội khi trưởng thành.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn cảm xúc ở trẻ em

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em khó nhận biết hơn so với người lớn vì về cơ bản, cảm xúc của trẻ nhỏ có đặc điểm thất thường và bất ổn. Chính vì vậy, rất nhiều phụ huynh không nhận biết sớm các biểu hiện khác lạ ở con trẻ là dấu hiệu của chứng bệnh này.

Trong đó, trầm cảm đặc trưng bởi khí sắc giảm, chán nản, buồn rầu, mất năng lượng và giảm các hoạt động thể chất. Trong khi ở giai đoạn hưng cảm, trẻ thường hoạt bát, năng động và vui vẻ quá mức. Một số trẻ cũng có thể phát sinh hành vi phá hoại và gây hấn trong các cơn hưng cảm. Tương tự như người lớn, trẻ nhỏ có thể phát triển các triệu chứng trầm cảm đơn lẻ hoặc xen kẽ giữa trầm cảm và hưng cảm (rối loạn lưỡng cực).

Các dấu hiệu nhận biết rối loạn cảm xúc ở trẻ nhỏ:

• Trẻ có cảm xúc bất ổn, thường là buồn bã, chán nản quá mức không rõ lý do. Phụ huynh có thể nhận thấy rõ nỗi buồn và sự lo lắng, căng thẳng thể hiện qua nét mặt của trẻ. Khác với sự buồn bã thông thường, giảm khí sắc do rối loạn cảm xúc có xu hướng kéo dài, nỗi buồn sâu sắc hơn theo thời gian và bản thân trẻ không thể vượt qua những cảm xúc này.
• Trong giai đoạn trầm cảm (giảm khí sắc), trẻ thường có một số biểu hiện như giảm khả năng tập trung, học tập kém và trả lời chậm chạp các câu hỏi từ người lớn.
• Trẻ nhỏ bị rối loạn trầm cảm thường không hoạt bát, dành nhiều thời gian nằm hoặc ngồi im lìm, dáng đi khúm núm, thiếu tự tin, hoạt động uể oải và gần như không tham gia các hoạt động vui chơi – ngay cả những hoạt động yêu thích trước đây.
• Sự buồn bã quá mức khiến tâm tính trẻ trở nên bất ổn, dễ cáu gắt và nổi giận. Trẻ có suy nghĩ bản thân là người vô dụng, thừa thãi, mắc phải nhiều tội lỗi và không xứng đáng để được yêu thương.
• Trong cơn hưng cảm, trẻ có biểu hiện tăng cảm xúc như vui vẻ, lạc quan, năng động, cười nói liên tục và thích đùa giỡn. Đây là những biểu hiện thường gặp ở trẻ nên phụ huynh rất ít khi phát hiện ra sự bất thường.
• Mặc dù cảm xúc được nâng cao nhưng trong giai đoạn hưng cảm, trẻ cũng dễ tức giận – kể cả khi không có nguyên do.
• Một số trẻ có hoang tưởng tự cao, luôn cho rằng bản thân là người quan trọng và những người xung quanh phải đáp ứng mọi yêu cầu của bản thân.
• Trong giai đoạn hưng cảm, trẻ gia tăng các hoạt động thể chất, cơ thể luôn tràn đầy sức sống và năng lượng mặc dù thời gian ngủ có dấu hiệu giảm đi.
• Đôi khi phát sinh các hành vi gây hấn, hung hăng như đánh nhau với bạn trong lớp, gây hấn với anh chị em và thậm chí là xô đẩy người lớn khi bị nhắc nhở.
• Trẻ bị rối loạn cảm xúc thường chán ăn (trong giai đoạn trầm cảm) và cuồng ăn quá mức (trong cơn hưng cảm). Tuy nhiên, trẻ thường không tăng cân nhiều và thậm chí có dấu hiệu giảm cân.
• Đối với trẻ lớn hơn (tuổi dậy thì), trẻ có thể hình thành các hành vi gây hại cho bản thân như hút thuốc lá, sử dụng rượu bia, dùng chất gây nghiện và thậm chí có các hành vi tình dục sớm.

So với rối loạn cảm xúc ở người lớn, triệu chứng ở trẻ nhỏ khó nhận biết hơn do đặc điểm tính cách của trẻ chưa thể hiện rõ và thường bất ổn, dễ thay đổi. Trong đó, tình trạng khó chịu, dễ tức giận, cảm xúc buồn bã hoặc vui vẻ quá mức và giảm khả năng tập trung là những biểu hiện thường thấy nhất ở trẻ bị rối loạn cảm xúc.

Nguyên nhân gây rối loạn cảm xúc ở trẻ

Mặc dù được nghiên cứu từ lâu nhưng nguyên nhân chính xác gây rối loạn cảm xúc vẫn chưa được xác định. Thống kê cho thấy, khoảng 2% trẻ em và 5% trẻ trong độ tuổi vị thành niên mắc chứng bệnh này. Hiện nay, tỷ lệ trẻ bị rối loạn cảm xúc có xu hướng tăng lên mỗi năm do áp lực từ việc học, gia đình không hạnh phúc,…

Một số nguyên nhân, yếu tố được xác định có liên quan đến chứng rối loạn cảm xúc ở trẻ em:

1. Gen di truyền

Gen di truyền là yếu tố đã được xác định có mối liên hệ mật thiết với các chứng rối loạn tâm thần nói chung và rối loạn cảm xúc nói riêng. Nghiên cứu cho thấy, nguy cơ mắc chứng bệnh này tăng lên đáng kể nếu trẻ có bố mẹ và anh chị em ruột mắc bệnh.

Hiện nay, rất nhiều nghiên cứu được thực hiện cho thấy vai trò rõ rệt của gen đối với bệnh rối loạn cảm xúc. Tuy nhiên, các chuyên gia chưa xác định được loại gen cũng như cách thức di truyền của những gen này.

2. Tác động từ môi trường sống

Cuộc sống của trẻ nhỏ đơn giản hơn so với người trưởng thành nên ít gặp phải tình trạng stress và lo âu quá mức. Tuy nhiên cùng với sự phát triển của xã hội, trẻ cũng được giáo dục với chương trình nặng hơn trước. Áp lực học hành, điểm số, kỳ vọng từ gia đình cũng có thể là yếu tố gia tăng nguy cơ rối loạn cảm xúc ở trẻ em.

Ngoài ra, trẻ sinh sống trong gia đình không hạnh phúc, cha mẹ có lối sống phóng túng (lạm dụng rượu bia, chất gây nghiện, hút thuốc lá), gia đình thường xuyên có cãi vả, môi trường sống không lành mạnh,… cũng có nguy cơ bị rối loạn cảm xúc cao hơn. Đặc biệt nếu có sang chấn tâm lý phát sinh (mất người thân, tai nạn,…), các cảm xúc kìm nén bên trong trẻ có thể bùng phát.

3. Các yếu tố nguy cơ khác

Ngoài di truyền và tác động từ môi trường, rối loạn cảm xúc ở trẻ nhỏ cũng có thể xảy ra do các yếu tố như:

• Sự thay đổi hormone: Bước vào tuổi dậy thì, cơ thể của trẻ sẽ có sự thay đổi rõ rệt về tâm sinh lý dưới tác động của hormone. Chính vì vậy trong giai đoạn này, cảm xúc của trẻ thường bất ổn, hình thành các hành vi chống đối, nổi loạn và không muốn nghe lời người lớn. Nếu xuất hiện các điều kiện thuận lợi trong độ tuổi dậy thì (áp lực từ việc học, gia đình có biến cố,…), nguy cơ mắc chứng rối loạn cảm xúc sẽ tăng lên đáng kể.
• Mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh: Tương tự như người lớn, mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh ở trẻ em cũng là yếu tố gia tăng nguy cơ bị rối loạn cảm xúc. Các chuyên gia cũng nhận thấy, trẻ mắc chứng bệnh này có sự rối loạn các chất dẫn truyền thần kinh như dopamin, norepinephrine, serotonin,… Ngoài ra khi quan sát hình ảnh não bộ qua CT và MRI, các chuyên gia nhận thấy sự bất thường của một số cơ quan như cầu não, đồi thị, thùy thái dương.
• Sang chấn tâm lý: Sang chấn tâm lý là yếu tố quan trọng trong cơ chế bệnh sinh của rối loạn cảm xúc ở trẻ nhỏ. Ngưỡng chịu đựng stress của trẻ thường thấp hơn so với người lớn. Hơn nữa, trẻ dễ bị tổn thương và kinh nghiệm sống còn hạn chế nên chưa biết cách điều chỉnh tâm trạng sau khi gặp phải sang chấn. Do đó, các sang chấn tâm lý như bố mẹ ly dị, tai nạn, mất người thân, bị lạm dụng thể chất, tình dục, bị bỏ rơi,… cũng gia tăng nguy cơ mắc hội chứng rối loạn cảm xúc.
• Đặc điểm tính cách: Nghiên cứu cho thấy, trẻ có tính cách nhút nhát, tự ti, kỹ năng giao tiếp kém, ít chia sẻ,… thường có nguy cơ bị trầm cảm cao hơn. Ngoài ra, trẻ được gia đình giáo dục sai lệch cũng có thể mắc phải chứng bệnh này do không chấp nhận thực tế cuộc sống khác xa so với suy nghĩ và quan niệm của bản thân.
• Một số yếu tố khác: Ngoài những yếu tố kể trên, rối loạn cảm xúc ở trẻ em cũng có liên quan đến một số yếu tố khác như não bộ bị tổn thương, mắc các bệnh mãn tính, sử dụng rượu bia, chất gây nghiện, hút thuốc lá, sử dụng thuốc an thần trong giai đoạn dậy thì,…

Trên thực tế, rối loạn cảm xúc ở trẻ em ít khi khởi phát do một nguyên nhân mà thường là kết quả do sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố nội sinh và ngoại sinh. Bởi không ít trẻ cũng phải chịu áp lực từ việc học và bị tổn thương tâm lý nhưng không phải trường hợp nào cũng phát triển các rối loạn tâm thần.

Rối loạn cảm xúc ở trẻ có nguy hiểm không?

Rối loạn cảm xúc là vấn đề sức khỏe rất được quan tâm trong vài chục năm trở lại đây. Hiện tại, khoảng 5% dân số mắc chứng bệnh này và tỷ lệ không ngừng tăng lên theo thời gian. Trên thực tế, rối loạn cảm xúc không chỉ ảnh hưởng đến tâm trạng của trẻ nhỏ mà còn chi phối nhận thức, suy nghĩ và hành vi.

Ban đầu, bệnh chỉ làm giảm khả năng tập trung, giảm hiệu suất học tập, tăng xung đột, mâu thuẫn trong gia đình và trường học. Tuy nhiên về lâu dài, trẻ có thể từ chối việc đến trường, giam mình trong phòng và dành nhiều thời gian để suy nghĩ về những sự kiện đã xảy ra trong quá khứ với cách nhìn nhận tiêu cực, bi quan và luôn tự đổ lỗi cho bản thân.

Rối loạn cảm xúc không được điều trị sớm sẽ ảnh hưởng đến việc học và khả năng phát triển của trẻ. Hơn nữa, chứng bệnh này kéo dài còn gia tăng nguy cơ mắc các vấn đề tâm lý như rối loạn lo âu, rối loạn ăn uống và thậm chí khiến nhân cách của trẻ dần trở nên méo mó, bất thường. Ngoài ra, trẻ có thể lựa chọn lối sống thiếu lành mạnh (dùng chất gây nghiện, hút thuốc, bạo lực, quan hệ tình dục sớm,…) để giải tỏa cảm xúc buồn bã sâu sắc, không lối thoát.

Với những ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống, rối loạn cảm xúc được WHO xếp thứ 2 chỉ sau tim mạch về mức độ ảnh hưởng đối với cuộc sống của con người. Chính vì vậy, phụ huynh cần phát hiện sớm những dấu hiệu bất thường ở con trẻ và chủ động đưa trẻ đến khám, điều trị.

Chẩn đoán rối loạn cảm xúc ở trẻ em

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em có thể bị nhầm lẫn với rối loạn hành vi và rối loạn lo âu. Do đó trước khi điều trị, bác sĩ sẽ tiến hành chẩn đoán bệnh cho trẻ thông qua các kỹ thuật như:

• Khám sức khỏe tổng quát
• Khai thác tiền sử cá nhân, gia đình và triệu chứng mà trẻ gặp phải
• Đánh giá tâm lý thông qua giao tiếp, làm các bài trắc nghiệm, kiểm tra tâm lý,…
• Xét nghiệm máu xác định hormone tuyến giáp, CT/ MRI não bộ,…

Tương tự như người lớn, bác sĩ cũng sẽ sử dụng tiêu chuẩn DSM-5 để chẩn đoán rối loạn cảm xúc ở trẻ em.

Phương pháp điều trị rối loạn cảm xúc ở trẻ em

So với người lớn, trẻ nhỏ có nguy cơ cao hơn khi can thiệp các phương pháp điều trị rối loạn cảm xúc. Chính vì vậy, bên cạnh các phương pháp chuyên sâu, gia đình và những người xung quanh cần có sự quan tâm đặc biệt để trẻ ổn định tâm trạng và cải thiện sức khỏe tâm thần.

Các phương pháp điều trị rối loạn cảm xúc ở trẻ em:

1. Sử dụng thuốc

Dùng thuốc có thể cải thiện các cảm xúc tiêu cực và hành vi hung hăng, bạo lực ở trẻ bị rối loạn cảm xúc. Tuy nhiên, sử dụng thuốc cho trẻ nhỏ tiềm ẩn rất nhiều rủi ro và tác dụng phụ. Chính vì vậy, việc sử dụng thuốc cho trẻ cần phải được thực hiện nghiêm ngặt theo chỉ dẫn của bác sĩ.

Lựa chọn ưu tiên khi điều trị dược lý cho trẻ bị rối loạn cảm xúc là thuốc chống trầm cảm. Nhóm thuốc này mang lại hiệu quả rõ rệt và ít tác dụng phụ hơn so với các loại thuốc khác. Trong thời gian sử dụng, gia đình cần chú ý phát hiện sớm các tác dụng phụ về hành vi để kịp thời thông báo với bác sĩ. Tương tự như người lớn, trẻ cần dùng thuốc lâu dài và phải sử dụng duy trì ít nhất trong vòng 1 năm sau khi các triệu chứng đã thuyên giảm để phòng ngừa tái phát.

Một số nghiên cứu cho thấy, dùng thuốc chống trầm cảm cho trẻ em và trẻ trong độ tuổi vị thành niên có thể gia tăng nguy cơ tự tử với tỷ lệ khoảng 3 – 4.8%. Tuy nhiên, rủi ro khi dùng thuốc thấp hơn so với lợi ích mang lại nên nhóm thuốc này vẫn là lựa chọn ưu tiên khi điều trị rối loạn cảm xúc. Để mang lại hiệu quả tối ưu và giảm thiểu các hành vi nguy hiểm, điều trị dược lý sẽ được thực hiện song song với trị liệu tâm lý.

2. Trị liệu tâm lý

Trị liệu tâm lý là phương pháp chính trong điều trị rối loạn cảm xúc ở trẻ em bên cạnh sử dụng thuốc. Phương pháp này sử dụng giao tiếp để tác động đến cảm xúc, nhận thức và hành vi của trẻ nhỏ. Ban đầu, nhà trị liệu sẽ xây dựng mối quan hệ với trẻ nhằm tạo sự tin tưởng và an tâm. Sau đó, lắng nghe trẻ bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ về bản thân và những người xung quanh.

Tùy theo diễn tiến tâm trạng của từng trẻ, chuyên gia sẽ sử dụng các phương pháp trị liệu tâm lý phù hợp nhằm điều chỉnh dần các cảm xúc tiêu cực và bất ổn ở trẻ. Kế tiếp, thay đổi nhận thức, hành vi và suy nghĩ. Bên cạnh cải thiện những rối loạn ở về mặt cảm xúc và hành vi, các chuyên gia trị liệu cũng sẽ hướng dẫn trẻ một số kỹ năng để hòa nhập với cộng đồng, biết cách kiểm soát stress và giảm thiểu những tình huống căng thẳng trong cuộc sống.

Nhìn chung, tâm lý trị liệu là giải pháp tối ưu đối với hội chứng rối loạn cảm xúc ở trẻ em. Phương pháp này không sử dụng thuốc nên không xảy ra tác dụng phụ và có thể áp dụng cho tất cả các đối tượng. Ngoài ra, trị liệu tâm lý cũng góp phần thay đổi tính cách và hỗ trợ trẻ xây dựng lối sống khoa học, lành mạnh. Những tác động tích cực này có vai trò không nhỏ trong việc hình thành nhân cách của trẻ khi trưởng thành.

3. Sự hỗ trợ từ gia đình, trường học

Bên cạnh các phương pháp chuyên sâu, trẻ bị rối loạn cảm xúc cũng cần nhận được sự hỗ trợ từ gia đình và trường hợp. Trẻ mắc hội chứng này thường nhạy cảm, tâm trạng bất ổn, dễ cáu gắt và khó chịu. Do đó, gia đình cần có sự quan tâm đúng mực, tránh trừng phạt hoặc khen ngợi trẻ quá mức. Đồng thời không nên quá kỳ vọng hay tạo áp lực cho trẻ. Thay vào đó, nên xây dựng môi trường sống lành mạnh, an toàn, gia đình hòa thuận, hạnh phúc và khuyến khích trẻ nỗ lực để đạt thành tích cao thay vì ép buộc.

Gia đình cũng nên trao đổi với nhà trường để xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, hạn chế vấn đề thành tích đối với trẻ mắc chứng bệnh này. Với sự hỗ trợ từ gia đình và trường học, những rối loạn về mặt cảm xúc ở trẻ nhỏ sẽ cải thiện dần theo thời gian.

Chăm sóc, phòng ngừa rối loạn cảm xúc ở trẻ tái phát

Bên cạnh các phương pháp điều trị, phụ huynh cũng cần có chế độ chăm sóc đặc biệt cho trẻ bị rối loạn cảm xúc. Các biện pháp này giúp trẻ duy trì sức khỏe thể chất và dễ dàng kiểm soát các cảm xúc tiêu cực. Ngoài ra, duy trì lối sống lành mạnh và khoa học còn có thể hạn chế nguy cơ bệnh tái phát.

Các biện pháp chăm sóc, phòng ngừa rối loạn cảm xúc ở trẻ tái phát:

• Xây dựng cho trẻ lối sống lành mạnh với chế độ ăn hợp lý, đảm bảo ngủ đủ 8 giờ/ ngày và khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động thể chất như bơi lội, đạp xe, leo núi, chạy bộ,…
• Gia đình nên tổ chức các trò chơi theo nhóm để cải thiện tâm trạng cho trẻ. Ngoài ra, các hoạt động này còn giúp gắn kết tình cảm giữa các thành viên trong gia đình và hình thành cho trẻ suy nghĩ luôn có gia đình làm điểm tựa.
• Nên khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động thiện nguyện để trẻ nhận định đúng giá trị của bản thân, quý trọng cuộc sống và tìm được mục đích, lý tưởng. Các hoạt động này cũng giúp trẻ trở nên cởi mở và dễ dàng hòa nhập hơn với những người xung quanh.
• Trong độ tuổi dậy thì, tâm lý của trẻ có nhiều bất ổn và dễ nổi loạn. Do đó, phụ huynh cần quan tâm, động viên và chia sẻ thay vì áp đặt và la mắng con trẻ. Sự quan tâm của người thân trong giai đoạn này sẽ giúp trẻ hạn chế các hành vi lệch lạc như sử dụng rượu bia, thuốc lá, chất kích thích,…
• Để hạn chế rối loạn cảm xúc, phụ huynh nên cho trẻ trị liệu tâm lý sớm nếu gặp phải các sang chấn. Bởi tổn thương tâm lý kéo dài chính là nguồn cơn dẫn đến hàng loạt các rối loạn tâm thần.
• Cần giáo dục trẻ đúng đắn, không nên xây dựng cho trẻ những suy nghĩ và quan niệm sai lệch. Điều này sẽ gia tăng nguy cơ bị trầm cảm do trẻ không chấp nhận quan niệm của bản thân khác xa so với thực tế cuộc sống.
• Gia đình cần tạo môi trường sống lành mạnh, hạn chế bạo lực, mâu thuẫn và xung đột để ổn định sức khỏe tâm thần của trẻ.

Rối loạn cảm xúc ở trẻ em gây ra nhiều ảnh hưởng đối với việc học, mối quan hệ gia đình và xã hội. Nếu không được điều trị sớm, chứng bệnh này còn gia tăng nguy cơ mắc các rối loạn tâm thần trong thời kỳ trưởng thành. Chính vì vậy, gia đình và nhà trường cần có sự quan tâm đến sức khỏe tâm thần của trẻ bên cạnh thể chất và thành tích học tập.

Tham khảo thêm:

• Rối loạn lo âu ở trẻ em: Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị
• 17 Cách giảm stress, căng thẳng nhanh chóng hiệu quả