Rối loạn hành vi ở trẻ là gì? Biểu hiện và cách điều trị

Rối loạn hành vi ở trẻ em là một dạng rối loạn tâm thần có mức độ nghiêm trọng. Biểu hiện thường gặp là hành vi hung hăng, tàn bạo đe dọa đến tài sản và quyền lợi của người khác. Các hành vi này lặp đi lặp lại thường xuyên trong ít nhất 6 tháng. Nhiều bậc phụ huynh chỉ cho rằng đây là những hành vi ngỗ nghịch thông thường, nhưng đây là dấu hiệu của một bệnh lý cực kỳ nguy hiểm!

Rối loạn hành vi ở trẻ em là gì?

Rối loạn hành vi (Conduct Disorder – CD) là một dạng rối loạn tâm thần gặp ở người dưới 18 tuổi, các triệu chứng có thể khởi phát trong giai đoạn trẻ em (dưới 16 tuổi) hoặc thanh thiếu niên (14 – 18 tuổi). Những trường hợp phát triển sau 18 tuổi sẽ được chẩn đoán rối loạn nhân cách chống đối xã hội.

Rối loạn hành vi ở trẻ em là rối loạn tâm thần bao gồm các cảm xúc, hành vi bất thường, không phù hợp với tiêu chuẩn xã hội và không được xã hội chấp nhận. Các hành vi, cảm xúc này có tính chất lặp đi lặp lại, kéo dài dai dẳng và xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi, thể chất và tinh thần của người khác. Trong đó thường gặp nhất là hành vi gây hấn, đánh nhau, trộm cắp, phá hủy tài sản và cố tình vi phạm các quy tắc trong nhà trường, gia đình.

Đa phần các trường hợp rối loạn hành vi đều khởi phát triệu chứng trước 10 tuổi và sẽ diễn tiến trong một thời gian dài. Nếu khởi phát sớm trong giai đoạn trẻ em, tiên lượng bệnh thường xấu hơn những trường hợp khởi phát trong độ tuổi thanh thiếu niên.

Ước tính, khoảng 50% trẻ em bị rối loạn hành vi tiếp tục có những triệu chứng bất thường khi bước vào giai đoạn trưởng thành. Trong đó, bé trai có nguy cơ mắc bệnh cao hơn và mức độ triệu chứng cũng trầm trọng hơn so với bé gái.

Dấu hiệu rối loạn hành vi ở trẻ em

Rối loạn hành vi ở trẻ em đặc trưng bởi sự lặp đi lặp lại, kéo dài dai dẳng về các hành vi bất thường, xâm phạm đến quyền lợi của người khác và không phù hợp với tiêu chuẩn xã hội. Biểu hiện của bệnh lý này khá đa dạng và được chia thành 4 nhóm chính:

• Hành vi đe dọa, nguy hại đến cơ thể hoặc tấn công về thể chất đối với người khác hoặc động vật
• Hành vi lừa dối, trộm cắp
• Phá hủy tài sản của người khác (đôi khi là của mình nhưng ít gặp hơn)
• Vi phạm các quy tắc trong gia đình, nhà trường

Các triệu chứng của rối loạn hành vi ở trẻ em thường xảy ra liên tục trong ít nhất 6 tháng và gây ra những ảnh hưởng đáng kể đến chức năng xã hội, việc học của trẻ.

Các triệu chứng rối loạn hành vi thường gặp ở trẻ em bao gồm:

• Thường xuyên cãi lời người lớn, trẻ có xu hướng la hét dữ dội
• Nổi giận một cách vô cớ, không tương xứng với mức độ của tình huống
• Từ chối thực hiện theo yêu cầu của người lớn và không tuân thủ các luật lệ trong nhà trường, gia đình
• Cố tình thực hiện các hành vi gây khó chịu cho những người xung quanh
• Không nhận lỗi, thường xuyên đổ lỗi cho người khác về những sai lầm của bản thân
• Hay gây hấn, đánh nhau với người khác
• Giữ sự thù hằn, phẫn uất, cáu giận
• Dễ tự ái và khó chịu bởi lời nói, hành vi của người khác mặc dù các hành vi, lời nói này không có tính chất châm chọc hay xúc phạm trẻ
• Có các hành vi mang tính chất trả thù, ác ý
• Không giữ lời hứa, nói dối với mục đích nhận được sự ưu ái, né tránh một số nghĩa vụ hoặc chiếm được đồ vật mà bản thân trẻ muốn có được
• Dùng vũ khí để tấn công người khác (vũ khí có thể là dao, đá nhọn, đầu bút nhọn, kéo,…)
• Có hành vi tàn bạo với người khác hoặc súc vật
• Hay bỏ nhà đi chơi và thậm chí đi qua đêm mặc cho gia đình cấm cản
• Phá hủy tài sản của người khác bằng nhiều cách khác nhau nhưng thường gặp nhất là cố ý phóng hỏa
• Hay trốn học (xảy ra trước 13 tuổi)
• Ăn trộm những đồ vật có giá trị nhưng không đối mặt với người bị hại. Với những đồ vật không quá giá trị, trẻ có thể cố tình giật lấy hoặc uy hiếp trực tiếp.
• Bỏ nhà đi 1 lần trong thời gian dài hoặc bỏ nhà đi trong thời gian ngắn ít nhất 2 lần
• Thường xuyên bắt nạt bạn bè
• Trẻ em từ 12 – 16 tuổi có thể cưỡng ép người khác thực hiện hành vi tình dục
• Đột nhập trái phép vào xe hoặc nhà của người khác

Trên thực tế, trẻ từ 10 tuổi trở lên sẽ có một số hành vi nổi loạn do ảnh hưởng của quá trình dậy thì. Tuy nhiên, rối loạn hành vi đặc trưng bởi thái độ thù hằn dai dẳng, hành vi hung hăng, tàn bạo và thiếu lương tâm nên các bậc cha mẹ cần phải phân biệt rõ.

Một đặc điểm rối loạn hành vi khác ở trẻ em là không có cảm giác biết lỗi, áy náy, ăn năn hay hối hận về những hành vi của bản thân. Đa phần trẻ mắc chứng bệnh này đều không bao giờ cảm thấy sợ hãi và hoàn toàn không biết đồng cảm với nỗi đau của người khác.

Nguyên nhân gây rối loạn hành vi ở trẻ em

Rối loạn hành vi ở trẻ em được cho là kết quả của các yếu tố nội sinh kết hợp với tác động từ môi trường. Các chuyên gia nhận thấy, trẻ sống trong gia đình có bố mẹ nghiện rượu, mắc hội chứng rối loạn nhân cách chống đối xã hội (dạng rối loạn hành vi ở người từ 18 tuổi trở lên), gia đình nghèo khó, thường xuyên có bạo lực, xung đột,… sẽ có nguy cơ mắc bệnh cao hơn. Những yếu tố này cho thấy vai trò rõ rệt của môi trường sống và di truyền trong cơ chế bệnh sinh.

Các yếu tố được cho là có thể gây ra rối loạn hành vi ở trẻ em bao gồm:

1. Các yếu tố sinh học thần kinh

Các yếu tố sinh học thần kinh có liên quan đến cơ chế bệnh sinh bao gồm tổn thương thùy trán của não, tổn thương thần kinh do biến chứng chu sinh, sự khác biệt về giải phẫu não bộ (giảm phản ứng của vỏ não quỹ đạo, đường vân, hạch hạnh nhân, vỏ não trước trán,…).

Sự bất thường trong cấu trúc của não bộ khiến trẻ không có cảm giác sợ hãi, thiếu đi sự đồng cảm, chia sẻ, nảy sinh hành vi tàn bạo và hung hăng. Các chuyên gia cũng nhận thấy, giải phẫu não bộ bất thường còn gây khiếm khuyết về ngôn ngữ lời nói khiến trẻ khó khăn trong việc tranh luận, thay vào đó nảy sinh hành vi gây hấn trong các cuộc cãi vả.

Các yếu tố sinh học thần kinh thường bắt nguồn từ gen di truyền, biến chứng thai kỳ và biến chứng chu sinh. Ngoài ra, một số trẻ cũng có thể bị tổn thương hệ thần kinh trung ương do mắc các bệnh lý nhiễm trùng trong những năm đầu đời.

2. Môi trường

Ngoài yếu tố nội sinh, tác động từ môi trường cũng là yếu tố gia nguy cơ mắc chứng rối loạn hành vi. Các chuyên gia nhận thấy, trẻ mắc chứng bệnh này thường gặp phải những vấn đề sau:

• Được nuôi dạy bởi cha mẹ mắc rối loạn nhân cách chống đối xã hội, nghiện rượu, ma túy,…
• Từng bị lạm dụng
• Cuộc sống nghèo khổ, túng thiếu
• Chứng kiến xung đột, mâu thuẫn trong gia đình, nhà trường,…
• Kết bạn với những trẻ mắc chứng rối loạn hành vi, ngỗ nghịch, phá phách,…
• Tính cách ngang bướng, cứng nhắc, không ngoan ngoãn,…
• Trẻ mắc các rối loạn tâm thần như rối loạn lo âu, rối loạn stress sau sang chấn, rối loạn tăng động giảm chú ý, rối loạn học tập, rối loạn thách thức chống đối,… cũng có nguy cơ mắc chứng rối loạn hành vi cao hơn.

Ảnh hưởng của rối loạn hành vi ở trẻ em

Rối loạn hành vi được xem là rối loạn tâm thần rất nguy hiểm, đe dọa đến sức khỏe, cuộc sống của trẻ và những người xung quanh. Nếu không được thăm khám và điều trị sớm, các hành vi của trẻ có thể gây ra những thiệt hại nghiêm trọng không thể khắc phục.

Theo các nghiên cứu, trẻ mắc chứng này không có sự đồng cảm và không biết sợ hãi, ăn năn hay hối lỗi nên mức độ triệu chứng có thể nghiêm trọng dần theo thời gian. Đa phần trẻ không được thăm khám và điều trị đều tiếp tục các hành vi này khi bước vào tuổi trưởng thành (sau 18 tuổi các triệu chứng sẽ được chẩn đoán là rối loạn nhân cách chống đối xã hội).

Như đã đề cập, rối loạn hành vi khởi phát trong giai đoạn trẻ em có tiên lượng xấu hơn giai đoạn vị thành niên. Ngay cả khi thăm khám và điều trị sớm, khoảng 50% trường hợp vẫn sẽ tiến triển khi bước vào tuổi trưởng thành. Hơn nữa, rối loạn hành vi cũng là tiền đề phát triển nhiều rối loạn tâm thần khác. Do đó, việc điều trị phải được kết hợp với giáo dục đúng cách và sự quan tâm đúng mực của gia đình.

Các ảnh hưởng thường gặp của chứng rối loạn hành vi ở trẻ em:

• Kết quả học tập kém
• Gây tổn hại nghiêm trọng đến thể chất, tài sản của người khác
• Bản thân trẻ dễ mắc bệnh do dùng rượu bia, thuốc lá, chất gây nghiện,… Ngoài ra, trẻ có thể mắc phải các bệnh lây qua đường tình dục do quan hệ trước tuổi và không có kiến thức trong việc bảo vệ bản thân.
• Phạm các tội danh như ngược đãi động vật, dùng chất cấm, lừa đảo, ăn cắp, gây thương tích cho người khác,…
• Trẻ có thể bỏ nhà ra đi và không quay về do mâu thuẫn với bố mẹ. Những trường hợp này thường trở thành thành phần bất hảo trong xã hội và hiếm khi được chăm sóc sức khỏe về mặt tâm lý, tâm thần

Chẩn đoán rối loạn hành vi ở trẻ em

Rối loạn hành vi ở trẻ em có biểu hiện rất rõ rệt và dễ nhận biết. Ngay khi nhận thấy con trẻ có những dấu hiệu bất thường, cha mẹ nên đưa trẻ đến gặp bác sĩ. Tương tự như các rối loạn tâm thần khác, rối loạn hành vi được chẩn đoán thông qua tiêu chuẩn DSM-5 hoặc ICD-10. Trong đó, tiêu chuẩn chẩn đoán ICD-10 được áp dụng phổ biến hơn.

Chẩn đoán bệnh lý này chủ yếu dựa trên biểu hiện lâm sàng. Ngoài ra, bác sĩ cũng sẽ khai thác một số yếu tố làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh. Các triệu chứng mà trẻ gặp phải chỉ được chẩn đoán là rối loạn hành vi khi không đáp ứng các tiêu chuẩn chẩn đoán ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý), rối loạn lan tỏa, rối loạn cảm xúc, tâm thần phân liệt,…

Rối loạn hành vi ở trẻ em có thể là rối loạn đồng diễn hoặc hậu quả của rối loạn thách thức chống đối, rối loạn học tập, rối loạn loạn thần và rối loạn cảm xúc. Ngoài ra, bác sĩ cũng sẽ chẩn đoán phân biệt với một số rối loạn có triệu chứng tương tự như rối loạn trầm cảm điển hình, rối loạn lưỡng cực,…

Các phương pháp điều trị rối loạn hành vi ở trẻ em

Rối loạn hành vi ở trẻ em cần phải được điều trị kịp thời để tránh những hệ lụy nặng nề. Nếu được điều trị sớm và đúng cách, những trẻ có biểu hiện nhẹ và không đi kèm với các rối loạn tâm thần khác có thể học tập, kết bạn như bình thường. Tuy nhiên với những trẻ có trí tuệ kém và đi kèm với các rối loạn tâm thần khác, điều trị chỉ có thể giảm nhẹ triệu chứng và hỗ trợ nâng cao chất lượng cuộc sống.

Trẻ bị rối loạn hành vi sẽ được điều trị đa phương thức để đạt được hiệu quả tốt nhất. Quá trình điều trị đòi hỏi phải có sự hợp tác chặt chẽ giữa chuyên gia/ bác sĩ với gia đình và nhà trường.

1. Trị liệu tâm lý

Trị liệu tâm lý là lựa chọn hàng đầu trong điều trị rối loạn hành vi ở trẻ em. Phương pháp này bao gồm 3 nhóm chính là trị liệu + giáo dục gia đình, đào tạo kỹ năng xã hội và liệu pháp hành vi – nhận thức. Mục tiêu chính của trị liệu tâm lý là giúp gia đình có cách giáo dục đúng đắn, trang bị cho trẻ những kỹ năng cần thiết và thay đổi nhận thức méo mó nhằm giảm thiểu những hành vi hung hăng, ảnh hưởng đến quyền lợi của người khác.

Trẻ nhỏ bị rối loạn hành vi thường tức giận, gắt gỏng và giữ thái độ thù hằn với những người xung quanh, kể cả thành viên trong gia đình. Do đó, ban đầu các chuyên gia sẽ hỗ trợ gia đình cách giáo dục nhằm tạo ra phản ứng phù hợp với hành vi chống đối của trẻ. Điều này sẽ giúp trẻ giảm phản ứng cãi lại, chống đối với quy tắc của người lớn và giảm dần thái độ thù hằn.

Bố mẹ có thể khuyến khích con cái thực hiện hành vi tốt bằng cách đưa ra lời khen và cho trẻ phần thưởng mà trẻ yêu thích. Với những hành vi chống đối, cách tốt nhất là khuyên nhủ nhẹ nhàng và lờ đi, tránh kích thích phản ứng giận dữ của trẻ.

Ngoài ra, gia đình nên cho trẻ đến các trung tâm giáo dục đặc biệt. Học tập ở môi trường bình thường có thể khiến trẻ trở nên hung hăng, thường xuyên bắt nạt và gây hấn với bạn bè. Những điều này vô tình khiến cho triệu chứng rối loạn hành vi trở nên nghiêm trọng và phức tạp hơn. Trị liệu tâm lý là phương pháp dài hạn đối với rối loạn hành vi ở trẻ. Do đó, gia đình cần kiên trì và nỗ lực để nhận thấy cải thiện tích cực của trẻ.

2. Điều trị dược lý

Điều trị dược lý được cân nhắc khi trẻ có hành vi xung đột, gây hấn có tính chất nghiêm trọng, tiềm ẩn rủi ro đối với sức khỏe và quyền lợi của người khác. Sử dụng thuốc cho trẻ dễ gây ra tác dụng phụ nghiêm trọng nên các bác sĩ sẽ cân nhắc kỹ lưỡng để có thể lựa chọn loại thuốc phù hợp nhất.

Hiện nay, nhóm thuốc được dùng chủ yếu trong điều trị rối loạn hành vi ở trẻ là các loại thuốc an thần kinh sau:

• Risperidone
• Haloperidol
• Clozapin

Khi dùng thuốc, gia đình cần phải được hướng dẫn cụ thể về cách sử dụng, nhận biết và xử trí kịp thời khi gặp phải tác dụng ngoại ý.

3. Điều trị các rối loạn đồng mắc

Đa phần trẻ mắc chứng rối loạn hành vi đều mắc đồng thời nhiều rối loạn tâm thần khác. Do đó ngoài điều trị bệnh lý này, trẻ cũng cần phải can thiệp điều trị các rối loạn đồng mắc. Việc điều trị các rối loạn tâm thần ở trẻ phải được thực hiện song song để cho kết quả tốt nhất và hạn chế tối đa những can thiệp không cần thiết khi điều trị riêng lẻ.

Chăm sóc trẻ bị rối loạn hành vi

Trẻ bị rối loạn hành vi không chỉ có sự lệch lạc về nhận thức, tư duy mà còn chậm phát triển thể chất – đặc biệt là những trường hợp mắc đồng thời với rối loạn phát triển lan tỏa, tự kỷ và rối loạn tăng động giảm chú ý. Do đó ngoài mục tiêu giảm các hành vi hung hăng, thiếu lương tâm ở trẻ, gia đình cũng cần chăm sóc sức khỏe thể chất cho bé.

Các biện pháp chăm sóc trẻ bị rối loạn hành vi:

• Xây dựng cho trẻ chế độ ăn uống phù hợp, tăng cường bổ sung rau xanh, trái cây, thực phẩm giàu đạm, axit béo lành mạnh, vitamin và khoáng chất. Đảm bảo cung cấp đủ dinh dưỡng sẽ giúp trẻ phát triển toàn diện cả thể chất và trí não, từ đó giảm nhẹ các rối loạn phát triển thần kinh ở trẻ bị rối loạn hành vi.
• Khuyến khích trẻ tham gia các trò chơi, bộ môn lành mạnh, không sử dụng sức mạnh như bơi lội, vẽ tranh, học đàn, học các kỹ năng sống,… Tránh cho trẻ chơi các game bạo lực vì có thể gia tăng các hành vi hung hăng với động vật và những người xung quanh.
• Gia đình nên quan tâm đến cảm xúc của trẻ, thường xuyên hỏi han để trẻ bộc lộ suy nghĩ và cảm xúc chân thật. Thông thường, trẻ sẽ có thái độ thù hằn nên khi lắng nghe, gia đình cần đưa ra lời khuyên nhẹ nhàng, không chỉ trích hay phê bình. Việc tạo dựng mối quan hệ thân thiết giúp trẻ hình thành tính trách nhiệm, biết yêu thương mọi người và dần có sự đồng cảm với nỗi đau của người khác.
• Gia đình nên dành thời gian để thực hiện cùng trẻ một số hoạt động như trang trí, dọn dẹp nhà cửa, xem phim, đọc sách,… Những hoạt động này có thể giải tỏa cảm xúc giận dữ, hằn học và tạo mối liên kết chặt chẽ giữa trẻ với những thành viên trong gia đình.

Cách phòng ngừa rối loạn hành vi ở trẻ em

Phòng ngừa rối loạn hành vi ở trẻ em đòi hỏi sự kết hợp giữa can thiệp sớm, giáo dục gia đình, và tạo môi trường lành mạnh cho trẻ. Dưới đây là một số biện pháp quan trọng để phòng ngừa:

• Cha mẹ và người chăm sóc cần được hướng dẫn về cách nuôi dạy con cái trong môi trường yêu thương và kỷ luật nhất quán. Việc theo dõi hoạt động của trẻ, khuyến khích các hoạt động có tổ chức như thể thao hoặc câu lạc bộ, và tạo thói quen giao tiếp rõ ràng và tích cực là rất quan trọng. Ngoài ra, cần thiết lập hệ thống thưởng phạt rõ ràng, phù hợp với hành vi của trẻ.
• Tham gia vào các chương trình can thiệp sớm, các can thiệp này giúp trẻ hiểu và kiểm soát cảm xúc, cải thiện kỹ năng giao tiếp và hòa nhập xã hội.
• Các chương trình giáo dục xã hội và cảm xúc tại trường học có thể giúp trẻ phát triển các kỹ năng giải quyết vấn đề, quản lý cảm xúc và xây dựng mối quan hệ lành mạnh. Sự phối hợp giữa nhà trường và gia đình trong việc giám sát và hỗ trợ hành vi của trẻ cũng rất cần thiết​.
• Trẻ em có rối loạn hành vi thường có các vấn đề sức khỏe tâm thần khác như ADHD, lo âu, hoặc trầm cảm. Việc chẩn đoán và điều trị sớm các vấn đề này có thể giúp ngăn chặn sự phát triển của rối loạn hành vi nghiêm trọng hơn.

Phòng ngừa rối loạn hành vi ở trẻ em đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường, và các chuyên gia tâm lý để tạo ra một môi trường ổn định và hỗ trợ cho trẻ.

Rối loạn hành vi ở trẻ em là tiền đề của rối loạn nhân cách chống đối xã hội khi bước vào giai đoạn trưởng thành. Do đó, gia đình cần quan tâm và chủ động đưa trẻ đến gặp bác sĩ thăm khám khi nhận thấy các biểu hiện như thái độ hằn học, thù địch, liên tục lặp lại các hành vi hung hăng, đe dọa đến quyền lợi và sức khỏe của người khác.

Tham khảo thêm:

• Rối loạn cảm xúc ở trẻ: Dấu hiệu nhận biết và chữa trị
• Tác hại của chứng rối loạn hành vi không nên xem thường
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế ở trẻ em: Cách chung sống và chữa trị
• Rối loạn lo âu ở trẻ em: Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị