Stress oxy hóa và những ảnh hưởng tiêu cực cần sớm khắc phục
Sự thiếu cân bằng giữa các gốc tự do và chất chống oxy hóa dẫn tới sự suy giảm về thể chất, tinh thần được gọi chung là stress oxy hóa. Ô nhiễm môi trường, chế độ ăn uống và sinh hoạt, khói thuốc hay bức xạ là các yếu cơ có liên quan trực tiếp đến tình trạng này. Điều chỉnh chế độ sống lành mạnh, thay đổi môi trường sống, tránh xa những thứ độc hại sẽ giúp ích cho quá trình phục hồi toàn diện của người bệnh.
Stress oxy hóa là gì?
Để hiểu hơn về stress oxy hóa thì cần hiểu rõ oxy hóa là quá trình gì, diễn ra do đâu, như thế nào. Theo đó các các gốc tự do(free radical) là các tác nhân có thể gây lợi/ hại trên tế bào và DNA trong cơ thể. Gốc tự do có chứa các electron với số lượng không đồng đề, và các electron sẽ ra các phản ứng chuỗi lớn tác động đến toàn bộ cơ thể. Quá trình đánh cắp electron từ các gốc tự do được gọi là quá trình oxy hóa
Chất chống oxy hóa chính là các phân tử có thể cho gốc tự do 1 điện tử để kết hợp với các gốc tự do nhưng không làm thay đổi tính chất, vẫn đảm bảo được độ ổn định nên ít gây ra các phản ứng hóa học bất thường trong cơ thể hơn. Các chất chống oxy hóa ở đây có thể bao gồm là vitamin A, C và E hay glutathione tự nhiên.
Sự mất cân bằng giữa các gốc tự do và chất chống oxy hóa được đề cập phía trên được gọi là stress oxy hóa hay căng thẳng oxy hóa. Trạng thái này sẽ gây ra các phản ứng bất lợi có hại cho cơ thể, có thể làm phá hủy cả các các mô, cơ quan bên trong dẫn tới rất nhiều vấn đề bệnh lý khác nên cần tìm cách kiểm soát nhanh chóng.
Quá trình gây ra stress oxy hóa dược diễn ra khi các gốc tự do ( vốn đã có tính chất thiếu ổn định và phản ứng cao) tấn công các tế bào, ADN và tạo ra các chuỗi phản ứng phá hủy các tế bào và DNA bổ sung trong cơ thể và các tế bào vừa bị tấn công sẽ tiếp tục giải phóng các gốc tự do khác để tấn công các tế bào và DNA khác. Chuỗi phản ứng dây chuyền này chính là yếu tố làm tổn hại đến các cơ quan trong cơ thể.
Các gốc tự do thường tấn công cơ thể là hydroxyl, gốc anion superoxide, hydrogen peroxide, oxy singlet, hypochlorite, gốc oxit nitric và gốc peroxynitrit và mục tiêu tấn công của chúng là lipid, axit nucleic và protein. Tình trạng stress oxy hóa kéo dài sẽ làm tổn lại trực tiếp đến các cơ quan liên quan đến các yếu tố này.
Stress oxy hóa xuất hiện từ đâu?
Thông thường các gốc tự do có thể sản sinh một cách tự nhiên trong cơ thể thông qua các hoạt động như vận động, tập thể dục, bị viêm tại một cơ quan nào đó hoặc quá trình chuyển hóa. Thực tế thì quá trình Oxy hóa cũng được diễn ra bình thường, thậm chí là cần thiết cho một số hoạt động cho cơ thể nếu nó gây ra các phản ứng có lợi.
Sự thiếu cân bằng giữa các gốc tự do và chất chống oxy hóa có thể được gây ra bởi rất nhiều yếu tố, chẳng hạn
- Khói thuốc lá
- Chất ô nhiễm môi trường
- Sự bức xạ
- Một số loại thuốc trừ sâu độc hại
- Stress căng thẳng kéo dài
- Dung môi công nghiệp
- Ozone
- Chế độ ăn thiếu lành mạnh, bao gồm việc lạm dụng đường, chất béo hay các loại nước uống sử dụng đường hóa học
Điều này có thể hiểu là stress oxy hóa có thể xảy ra khi con người thường xuyên tiếp xúc với các yếu tố này. Do đps những người có nguy cơ cao rơi vào trạng thái này gồm
- Người nghiện thuốc lá hay những người thường xuyên hít phải khói thuốc lá
- Người sống trong môi trường ô nhiễm, gần nhà máy công nghiệp, bãi rác..
- Người làm các công việc chân tay, việc làm vườn do thường xuyên phải tiếp xúc với các yếu tố độc hại, chẳng hạn như người nông dân phải dùng các loại thuốc trừ sâu độc hại
- Người thường xuyên uống trà sữa, nước ngọt, đồ ăn vặt, các loại đồ ăn nhanh .. nhóm này cũng có nguy cơ cao bị béo phì, cân nặng quá cỡ
- Người làm các công việc nghiên cứu, thường xuyên tiếp xúc với các chất độc hại nguy hiểm
Những ảnh hưởng tiêu cực của stress oxy hóa
Như đã nói, khi gốc tự do và chất chống oxy hóa ở trạng thái mất cân bằng, gốc tự do có số lượng nhiều hơn sẽ có xu hướng tấn công mạnh mẽ vào mô mỡ, ADN và protein. Trong khi đó đây là các yếu tố có liên quan mật thiết đến hệ thống sức khỏe của cơ thể nên khi bị tấn công, cơ thể dường như mất khả năng phòng ngự dẫn tới tăng nguy cơ mắc rất nhiều bệnh lý khác.
Theo các chuyên gia, stress oxy hóa có thể làm tăng nguy cơ gây ra hàng loạt các bệnh lý khác, bao gồm
- Đái tháo đường Type II (Type II Diabetes Mellitus – T2DM): Bởi các gốc tự do sẽ làm tăng cường lượng đường huyết đồng thời ức chế các các enzyme chống oxy hóa. Quá trình này tương tự như hiệu ứng domino bởi nó khiến các gốc tự do sẽ sản sinh liên tục và lu mờ khả năng giải độc của hệ thống chống oxy hóa dẫn đến các vấn đề tổn thương nghiêm trọng về mặt sinh học khác.
- Xơ vữa động mạch: hay xơ cứng thành mạch máu cũng là một trong những hệ lụy nghiêm trọng của stress oxy hóa. Các electron trong gốc tự do có thể làm phá hủy thành mạch máu đồng thời bất hoạt 2 enzyme nitric oxide synthase và prostacyclin synthase ( có tác dụng chống xơ vỡ) dẫn đến các cholesterol xấu lắng đọng nhiều hơn. Xơ vữa động mạch nghiêm trọng gây ra các biến chứng trên các cơ quan khác như mắt, tim mạch, thận, thần kinh,…
- Các bệnh lý viêm mạn tính: do các gốc tế bào thúc đẩy quá trình viêm nặng hơn khiến tình trạng chấn thương hay nhiễm trùng trầm trọng hơn, không thể sửa chữa các mô tổn thương trước đó.
- Tăng huyết áp: bệnh mạch vành và huyết áp có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Xơ vữa động mạnh làm tăng huyết áp và ngược lại, huyết áp quá cao lại khiến cho thành mạch máu tăng dần lên, đây cũng là nguy cơ làm gia tăng bệnh tim mạch hay nguy cơ đột quỵ nếu không có hương kiểm soát kịp thời.
- Bệnh thoái hóa thần kinh: stress oxy hóa có thể gây ra những vấn đề nghiêm trọng trên hệ thần kinh chẳng hạn như Parkinson và Alzheimer. Nguyên nhân là do bình thường, tế bào não sẽ sử dụng oxy nhằm bổ trợ hoạt động trao đổi chất cường độ cao, điều này sẽ làm hình thành các gốc tự do có lợi với một lượng vừa đủ cần thiết cho chức năng của hệ thần kinh, nâng cao nhận thức và sự phát triển của tế bào não. Tuy nhiên stress oxy hóa có thể làm hư hỏng cấu trúc của tế bào não, thậm chí là hỏng hoàn toàn dẫn tới Parkinson. Mặt khác khi lượng gốc tự do bị dư thừa quá mức cũng làm thay đổi các protein thiết yếu, ví dụ peptit amyloid-beta gây ra sự tích tụ các mảng amyloid trong não, tình trạng này có mối liên hệ mật thiết với chứng Alzheimer.
- Ung thư: một vài nghiên cứu cũng chỉ ra, quá trình stress oxy hóa kéo dài làm thay đổi các phân tử sinh học, đặc biệt có thể gây đột biến gen khiến cho các DNA bị hư hại gắn vào các yếu tố sao mã và dẫn tới ung thư. nhiều dấu ấn của stress oxy hóa cũng đang được dùng để chẩn đoán ung thư trong lĩnh vực y tế hiện nay.
Các nghiên cứu cũng chỉ ra quá trình stress oxy hóa có liên quan mật thiết đến quá trình lão hóa nhanh chóng của cơ thể. Nói chung tình trạng này kéo dài có thể gây ra rất nhiều hệ lụy nghiêm trọng, khiến sức của con người ngày suy giảm, tăng nguy cơ mắc rất nhiều bệnh lý nghiêm trọng. Khi sức khỏe suy giảm tinh thần cũng sa sút, không thể hoàn thành tốt công việc và ảnh hưởng đến mọi khía cạnh trong cuộc sống.
Kiểm soát và phòng ngừa nguy cơ stress oxy hóa hiệu quả
Việc kiểm soát tình trạng stress oxy hóa là cả một hành trình dài để chữa lành các tổn thương trong cơ thể, phục hồi lại sức khỏe toàn diện. Một chế độ ăn uống, sinh hoạt lành mạnh, thay đổi môi trường sống để tránh xa các tác nhân gây stress oxy hóa là cực kỳ cần thiết. Trao đổi với bác sĩ để xác định chính xác tình trạng sức khỏe của bản thân và lên lộ trình điều trị thích hợp sẽ giúp quá trình hồi phục đạt kết quả tốt hơn.
Sử dụng các loại viên uống bổ sung chống oxy hóa
Để đẩy lùi quá trình stress oxy hóa hiệu quả và nhanh chóng thì việc sử dụng các loại viên uống hay thực phẩm bổ sung thường được xem xét. Các nghiên cứu chỉ ra việc bổ sung các loại viên uống có chứa vitamin A, vitamin B3, vitamin C, vitamin E, glutathione, CoQ10… có thể giúp chống lại quá trình oxy hóa hiệu quả.
Tuy nhiên khi dùng bất cứ loại thuốc nào, bao gồm cả thuốc bổ đều cần có sự chỉ định của bác sĩ chuyên môn sau khi đã xem xét kỹ tình trạng sức khỏe. Tuyệt đối không nên tự ý sử dụng bất cứ loại thuốc nào để tránh gây ra các tác dụng phụ hay các phản ứng ngược lại khiến việc kiểm soát stress oxy hóa không đạt kết quả như mong muốn.
Thay đổi môi trường sống
Nếu đang sinh sống trong các môi trường ô nhiễm, gần các khu công nghiệp, nơi có nhiều khói thuốc hay gần những nơi sử dụng các chất hóa học độc hại thì người bệnh rất nên xem xét việc thay đổi môi trường sống. Chỉ cần một tác nhân vẫn còn tiếp diễn thì tình trạng stress oxy hóa vẫn còn tiếp tục mà không thể ngừng lại.
Mặt khác rõ ràng việc sống trong các môi trường không đảm bảo cũng gây ra các bệnh lý nghiêm trọng khác tác động đến các cơ quan nội tạng bên trong cơ thể. Không khí càng tự nhiên, càng trong lành thì quá trình chữa lành cho cơ thể và tâm trí càng có hiệu quả cao hơn.
Điều chỉnh chế độ ăn uống
Một chế độ ăn uống khoa học sẽ giúp cơ thể khỏe mạnh, bổ sung năng lượng cần thiết cho các hoạt động hằng ngày. Đặc biệt với những người gặp các vấn đề về huyết áp, tim mạch, xơ vữa hay tiểu đường càng cần phải điều chỉnh các nhóm thực phẩm bổ sung hằng ngày để tránh làm trầm trọng hơn các bệnh lý này.
Các loại trái cây và rau củ tươi bao gồm các loại quả mọng (việt quất, phúc bồn tử, dâu tây); trái cây họ cam quýt; cherry; mận khô; rau có lá màu xanh đậm ( các loại xà lách, cải thìa, rau chân vịt.. ); cà rốt; cà chua; quả oliu hay bp cải rất có ích trong quá trình này. Các chuyên gia còn khuyến khích người bị stress oxy hóa nên bổ sung ít nhất 5 khẩu phần trái cây và rau củ mỗi ngày.
Một số nhóm thực phẩm khác cũng được đánh giá tốt cho quá trình chống lại các tác nhân oxy hóa và các gốc tự do dư thừa như các nhóm hạt ( óc chó, hạnh nhân, hạt điều…); cá béo ( cá hồi, cá basa); các loại củ gia vị ( nghệ, gừng, hành củ, tỏi, quế); trà xanh; hay các nhóm thực phẩm giàu vitamin E và C.
Một điều quan trọng cần chú ý chính là đảm bảo nguồn gốc của các nhóm thực phẩm này. Nếu sử dụng các thực phẩm chứa chất bảo quản, các chất hóa học chắc chắn sẽ làm tình trạng stress oxy hóa nghiêm trọng hơn. Nên ưu tiên sử dụng các nguồn thực phẩm tự nhiên, được nuôi trồng đạt tiêu chuẩn organic để cơ thể được phục hồi nhanh chóng.
Một số nhóm thực phẩm cần hạn chế cho những người bị stress oxy hóa như
- Các nhóm thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh, đồ ăn đóng hộp
- Các nhóm thực phẩm có thể kích thích tình trạng viêm, chẳng hạn thịt đỏ, rau muống, gạo nếp hay bánh mì trắng
- Thực phẩm quá nhiều đường, đặc biệt là các loại đường nhân tạo như bánh kẹo ngọt, trà sữa, nước ngọt..
- Đồ ăn chiên xào nhiều lần hay quá nhiều dầu mỡ
- Đồ ăn có sử dụng các chất bảo quản
Một điều khác cần chú ý chính là dù bổ sung dinh dưỡng rất cần thiết cho quá trình hồi phục vì stress oxy hóa nhưng vẫn rất cần đảm bảo đáp ứng phù hợp với nhu cầu ăn uống hằng ngày. Không nên ăn quá nhiều sẽ vừa làm tăng cân vô độ vừa khiến quá trình stress oxy hóa tăng lên. Bạn có thể xem xét chia thành nhiều bữa nhỏ thay vì ăn quá nhiều trong một lần sẽ giúp cơ thể dễ dàng hấp thụ chất hơn.
Điều chỉnh chế độ sinh hoạt
Một chế độ sinh hoạt lành mạnh cũng mang đến rất nhiều lợi ích cho mỗi người, đặc biệt là những người đang bị ảnh hưởng bởi quá trình stress oxy hóa kéo dài. Các chuyên gia khuyến khích người bệnh hướng đến lối sống tích cực gồm
- Không hút thuốc, uống rượu bia, chất kích thích bởi các chất này đều vừa làm tăng quá trình oxy hóa vừa làm suy giảm sức khỏe và não bộ nghiêm trọng
- Duy trì thói quen vận động hằng ngày. Chỉ cần đi bộ từ 15 – 30 phút mỗi ngày cũng mang đến những thay đổi lớn cho cơ thể. Các nghiên cứu cũng chỉ ra mối liên hệ giữa vận tập thể dục với khả năng đẩy lùi nguy cơ lão hóa, các bệnh tim mạch và ung thư. Mỗi người cũng có thể tham khảo các bộ môn khác như bơi lội, đạp xe, cầu lông, đặc biệt là thiền hay yoga
- Điều chỉnh lại giấc ngủ, nên ngủ đủ 7- 8 tiếng mỗi ngày, tùy theo lứa tuổi. Hạn chế tối đa việc thức khuya quá 23h và có thể thay thế bằng việc dậy sớm hơn để giải quyết công việc khi cần thiết. Các chuyên gia đều công nhận các hoạt động của não bộ, quá trình sản xuất hormone, hay chống oxy hóa, điều chỉnh các gốc tự do đều có liên quan mật thiết đến chất lượng giấc ngủ
- Sử dụng kem chống nắng, mặc áo dài tay khi ra ngoài đều giúp ích cho quá trình kiểm soát và ngăn ngừa stress oxy hóa đạt kết quả tốt hơn
- Hạn chế việc tiếp xúc trực tiếp với các loại hóa chất độc hại hoặc luôn cần đảm bảo các trang phục bảo hộ trong trường hợp bắt buộc
Tự có ý thức phòng tránh stress oxy hóa
Cùng với sự phát triển của thời đại, nguy cơ stress oxy hóa ngày càng tăng dần, có thể diễn ra ở bất cứ ai hay chính bản thân chúng ta nhưng lại chẳng ai hay biết. Quá trình này cứ diễn ra một cách âm thầm mà chỉ đến khi sức khỏe bắt đầu suy giảm mọi người mới bắt đầu có xu hướng đi khám bệnh thì việc can thiệp khắc phục cũng khó khăn hơn rất nhiều.
Bản thân chính chúng ta hoàn toàn có thể tự tham gia vào quá trình phòng tránh stress oxy hóa bằng những việc làm đơn giản như
- Sử dụng các phương tiện công cộng, xe đạp hay đi bộ để hạn chế lượng khí thải từ xe cộ ra ngoài môi trường
- Không xả rác bừa bãi, ưu tiên sử dụng các đồ có khả năng tái sử dụng, hạn chế dùng túi nilon để bảo vệ môi trường tốt hơn
- Không hút thuốc lá, bao gồm cả thuốc lá truyền thống hay các loại thuốc lá điện tử
Stress oxy hóa có thể gây ra rất nhiều tác động tiêu cực cho cơ thể tuy nhiên lại không hề dễ phát hiện. Tất nhiên chúng ta không thể hoàn toàn phòng tránh được hết các yếu tố gây oxy hóa, tuy nhiên việc điều chỉnh lại chế độ ăn uống, sinh hoạt lành mạnh vẫn có thể mang đến nhiều lợi ích. Mỗi người cũng nên dành thời gian kiểm tra sức khỏe định kỳ thường xuyên để sớm phát hiện các vấn đề sức khỏe bất thường liên quan.
ArrayArrayCó thể bạn quan tâm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!