Rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên và điều cần lưu ý

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên là tình trạng trẻ từ 13 – 18 tuổi có các hành vi xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi của người khác như gây hấn, hành hung, lừa dối, phá hủy tài sản,… Căn nguyên bệnh có liên quan đến các yếu tố tâm lý – xã hội và một số yếu tố sinh học. 

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên là gì?

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên là một dạng rối loạn tâm thần xảy ra ở trẻ từ 13 – 18 tuổi với đặc trưng là sự lặp đi lặp lại và có tính chất dai dẳng, kéo dài về các hành vi xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi, thể chất của người khác. Đa phần các biểu hiện này thường khởi phát trước 12 tuổi và phát triển đến giai đoạn thanh thiếu niên, một số ít tiến triển ngay cả khi bước vào giai đoạn trưởng thành (từ 18 tuổi trở lên được chẩn đoán là rối loạn nhân cách chống đối xã hội).

Giai đoạn từ 13 – 18 tuổi là thời điểm rất nhạy cảm do ảnh hưởng của quá trình dậy thì và trẻ bắt đầu có quan điểm, nhận thức cá nhân rõ ràng. Nếu không được giáo dục đúng cách và nhận được sự quan tâm đúng mực từ gia đình, nhà trường, trẻ có thể hình thành những hành vi bất thường, xâm phạm đến quyền lợi của người khác.

Trong những năm gần đây, tỷ lệ thanh thiếu niên có biểu hiện rối loạn hành vi tăng lên đáng kể. So với trẻ em, thanh thiếu niên có các biểu hiện đa dạng và nặng nề hơn. Trẻ mắc chứng bệnh này thường có hành vi bạo lực học đường, lừa dối cha mẹ, thầy cô, kết quả học tập kém và có xu hướng phạm tội nếu không được chăm sóc và điều trị sớm.

Triệu chứng nhận biết rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên

Tương tự như rối loạn hành vi ở trẻ nhỏ, thanh thiếu niên cũng có các hành vi xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi của người khác và đôi khi là động vật. Các hành vi của trẻ thường bộc lộ rõ tính cách hung hăng, nổi loạn, thiếu lương tâm và bất chấp các quy định trong nhà trường, gia đình và thậm chí là pháp luật.

Các biểu hiện thường thấy ở thanh thiếu niên mắc chứng rối loạn hành vi:

• Thường xuyên nói dối với nhiều mục đích khác nhau như lừa gạt để chiếm tài sản của người khác, nói dối bố mẹ/ thầy cô để tránh nghĩa vụ, nói dối để nhận được sự quan tâm và hưởng quyền lợi ưu ái hơn người khác.
• Trộm cắp không hoặc có đối đầu
• Phá hủy tài sản của bản thân hoặc người khác (thường là phóng hỏa để tiêu hủy tài sản)
• Thường xuyên trốn học, bỏ nhà qua đêm mặc cho gia đình ngăn cản
• Có các hành vi phá loại, đập phá đồ đạc (thường đi kèm với phản ứng nóng nảy, tức giận)
• Thường xuyên gây hấn, đặc biệt có sử dụng vũ khí để đánh nhau (vũ khí có thể là các vật nhọn hoặc bất cứ vật nào trong tầm mắt của trẻ có khả năng gây tổn hại thể chất của người khác)
• Có các hành vi hành hạ súc vật
• Ép buộc người khác thực hiện hành vi tình dục với bản thân
• Hành hạ người khác (bạo lực học đường, ép buộc bạn học phải đưa tiền bạc, các đồ vật trẻ muốn có được thông qua vũ lực)
• Trẻ bị rối loạn hành vi thường chơi cùng với các trẻ có biểu hiện tương tự.
• Thường có các hành vi chống đối với bố mẹ và thầy cô trong trường.

Thông thường, trẻ trong lứa tuổi thanh thiếu niên có trung bình khoảng 5 rối loạn hành vi. Trong đó, trẻ từ 15 – 17 tuổi có biểu hiện nhiều và mức độ nghiêm trọng hơn so với trẻ dưới 15 tuổi. Ngoài những biểu hiện điển hình trên, trẻ mắc chứng bệnh này còn có một số dấu hiệu khác như kết quả học tập kém, thiếu tập trung khi học, không làm bài tập, hay cãi lại lời thầy cô hoặc chống đối bằng biểu cảm trên khuôn mặt.

Các biểu hiện rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên xảy ra trong ít nhất 2 môi trường là gia đình và trường học. Mặc dù có biểu hiện rất rõ rệt nhưng không ít bậc cha mẹ cho rằng các biểu hiện này là do sự nổi loạn của tuổi mới lớn, hoàn toàn không phải là bệnh lý tâm thần. Đây cũng là lý do khiến cho không ít trẻ tiếp tục có các hành vi xâm phạm quyền lợi của người khác khi bước vào tuổi trưởng thành (từ 18 tuổi trở lên được chẩn đoán là rối loạn nhân cách chống đối xã hội).

Nguyên nhân gây rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên

Các nghiên cứu đã được thực hiện ở nước ta cũng như các nước khác trên thế giới cho thấy, rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên đều có liên quan đến yếu tố tâm lý – xã hội (chiếm 75%) và yếu tố sinh học (chiếm 25%). Điều này cho thấy tác động rõ rệt của môi trường giáo dục, gia đình, bạn bè lên hành vi và nhận thức của trẻ.

1. Ảnh hưởng của sự thay đổi hormone

Dậy thì có thể bắt đầu từ 10 – 12 tuổi hoặc chậm hơn tùy theo cơ địa của từng trẻ. Đây là giai đoạn trẻ có sự thay đổi đáng kể về mặt tâm sinh lý. Bên cạnh sự phát triển về hình thể, trẻ từ 10 – 18 tuổi cũng có những thay đổi nhất định về tâm lý mà rất nhiều bậc phụ huynh không chú ý đến.

Các nghiên cứu cho thấy, sự thay đổi hormone trong giai đoạn dậy thì khiến cho trẻ có xu hướng hình thành tính độc lập và mong muốn thể hiện “cái tôi”. Đặc biệt, đây cũng là giai đoạn trẻ tích lũy và thay đổi nhanh về kỹ năng, kinh nghiệm sống, nhận thức, khả năng tư duy và phân tích.

Chính vì thay đổi quá nhanh nên nhận thức của trẻ đôi khi “móp méo” và thiếu thực tiễn. Điều này cộng với cái tôi lớn và tính độc lập khiến trẻ trở nên nhạy cảm với cách giáo dục hà khắc, cứng nhắc và những tác động từ môi trường – xã hội. Đây cũng là lý do khiến trẻ ở lứa tuổi thanh thiếu niên dễ phát triển các chứng bệnh tâm lý hơn so với trẻ dưới 13 tuổi.

2. Tác động từ bạn bè

Trong độ tuổi thanh thiếu niên, trẻ bắt đầu bị ảnh hưởng sâu sắc bởi hành vi, suy nghĩ và quan điểm của bạn bè. Hầu hết trẻ có các biểu hiện hành vi đều chơi trong nhóm bạn xấu, thường tập trung lại để thực hiện các hành vi quấy rối, bắt nạt và đe dọa những trẻ khác trong trường.

Các hành vi này có thể chỉ để thỏa mãn bản thân, giải tỏa cơn tức giận, nóng nảy hoặc với mục đích chiếm đoạn tiền, đồ dùng, thậm chí ép buộc bạn học phải thực hiện hành vi tình dục với bản thân. Thực tế cũng cho thấy, rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên thường xảy ra trong các trường học có số lượng học sinh đông, học lực kém. Khi chứng kiến bạn bè có các hành vi nổi loạn, không ít trẻ học theo với mục đích khẳng định cái tôi và thể hiện sự chống đối với những quy tắc của nhà trường.

3. Tác động từ phim ảnh, truyện tranh bạo lực

Không chỉ bị ảnh hưởng từ bạn bè, truyện tranh và phim ảnh bạo lực cũng dẫn đến những hành vi hung hăng, thiếu lương tâm ở trẻ trong độ tuổi thanh thiếu niên. Ngoài ra, xem văn hóa phẩm đồi trụy cũng kích thích bản năng tình dục khiến trẻ có hành vi cưỡng bức người khác phải thực hiện hoạt động tình dục với bản thân.

Thanh thiếu niên chơi các game bạo lực cũng gia tăng các hành vi hung hăng, xâm phạm đến quyền lợi và thể chất của người khác. Do đó, sự quan tâm của gia đình trong giai đoạn dậy thì là yếu tố rất quan trọng giúp trẻ phát triển nhận thức một cách đúng đắn và toàn diện.

4. Gia đình thiếu sự quan tâm/ giáo dục sai cách

Trẻ từ 13 – 18 tuổi có nhiều sự thay đổi cả về tâm lý và sinh lý. Tuy nhiên, kỹ năng và kinh nghiệm sống của trẻ còn hạn chế nên cần có sự hỗ trợ và quan tâm từ gia đình. Khi bắt đầu có sự thay đổi về hình thể, trẻ không tránh khỏi tâm lý e ngại, mặc cảm và nhạy cảm với những lời chê bai của bạn bè đồng trang lứa.

Nếu không có chỗ dựa vững chắc từ gia đình, trẻ có thể phát triển một cách bản năng tùy thuộc vào tác động từ môi trường xung quanh. Do đó, điểm chung thường thấy ở thanh thiếu niên là các hành vi nổi loạn, thể hiện tính độc lập và cái tôi mạnh mẽ.

Tuy nhiên, việc uốn nắn trẻ dựa trên uy quyền và sự trừng phạt khắc nghiệt (đánh đập, la mắng, chỉ trích gay gắt,…), gia đình nuông chiều quá mức hoặc có cách giáo dục không đồng nhất, thiếu sự quan tâm cũng là yếu tố gia tăng nguy cơ rối loạn hành vi ở trẻ trong độ tuổi từ 13 – 18 tuổi.

Rối loạn hành vi ở trẻ thanh thiếu niên cũng liên quan đến phương pháp giáo dục không phù hợp của một số nhà trường. Các hành vi vi phạm ở trẻ từ 13 – 18 tuổi là không thể tránh khỏi. Do đó, nhà trường cần có biện pháp xử lý thích hợp nhằm khuyến khích trẻ thực hiện các hành vi tốt và giúp trẻ hiểu rõ sự quan tâm của thầy cô thay vì trách phạt trước đám đông và trừng phạt trẻ bằng các hình thức bạo lực.

5. Các yếu tố sinh học

Ngoài tác động từ môi trường và ảnh hưởng của sự thay đổi hormone trong giai đoạn dậy thì, rối loạn hành vi ở trẻ thanh thiếu niên cũng có liên quan đến các yếu tố sinh học. Các yếu tố này khiến cho trẻ trở nên nhạy cảm với hơn môi trường và hình thành các hành vi không phù hợp với tiêu chuẩn đạo đức, xã hội và pháp luật.

Các yếu tố sinh học có thể gia tăng nguy cơ rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên:

• Gen di truyền
• Tổn thương não bộ, thần kinh trung ương do biến chứng chu sinh
• Mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh do rối loạn hoạt động của các cơ quan bên trong não bộ
• Tính cách trẻ cứng đầu, ương ngạnh, ích kỷ,…
• Khả năng ngôn ngữ kém – đặc biệt là ngôn ngữ lời nói (thường do các rối loạn phát triển thần kinh)

Ảnh hưởng của chứng rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên

Nếu như giai đoạn đầu đời được xem là “thời điểm vàng” cho sự phát triển trí não thì thanh thiếu niên là giai đoạn quan trọng trong phát triển kinh nghiệm sống và nhân cách của trẻ. Phần lớn tính cách ở tuổi trưởng thành đều được hình thành trong giai đoạn 13 – 18 tuổi.

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên ảnh hưởng đáng kể đến quá trình học tập, mối quan hệ đối với gia đình, bạn bè và thầy cô giáo. Hầu hết trẻ mắc chứng bệnh này đều có kết quả học tập kém, căng thẳng với bố mẹ, chống đối thầy cô và không có bạn bè hoặc gia nhập các nhóm bạn có hành vi xấu. Nếu không được quan tâm và điều trị sớm, trẻ có khả năng phát triển rối loạn nhân cách chống đối xã hội.

Ngoài ra, trẻ thanh thiếu niên mắc chứng rối loạn hành vi còn dễ phát triển các rối loạn tâm thần khác như trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn hoang tưởng, các rối loạn tâm thần do chất gây nghiện,… Phần lớn trẻ mắc chứng bệnh này đều bỏ học giữa chừng nếu không có sự can thiệp kịp thời, có xu hướng dùng chất gây nghiện, nghiện rượu bia, bạo dâm, có các mối quan hệ phức tạp,…

Vì trình độ học vấn kém nên khi đến tuổi trưởng thành, trẻ hoàn toàn không có khả năng cạnh tranh khi tìm kiếm việc làm. Do đó, phần lớn trẻ có biểu hiện rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên đều có khả năng trở thành tội phạm (thường là các tội danh như phá hoại tài sản, ăn cắp, lừa đảo chiếm đoạn tài sản, hành hung người khác, ngược đãi động vật,…).

Nhìn chung, rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên ảnh hưởng rất nhiều đến sự phát triển nhân cách. Nếu gia đình và nhà trường không phát hiện sớm, trẻ sẽ có mầm mống tệ nạn xã hội, sau đó phát triển thành tội phạm đe dọa đến hạnh phúc gia đình và an sinh xã hội.

Chẩn đoán rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên cũng được chẩn đoán thông qua biểu hiện lâm sàng. Các hành vi này phải lặp đi lặp lại thường xuyên trong ít nhất 6 tháng, ảnh hưởng đáng kể đến việc học, chức năng xã hội và các mối quan hệ của trẻ.

Đặc biệt, các biểu hiện về hành vi, cảm xúc không phải là triệu chứng của các rối loạn tâm thần khác như rối loạn tăng động giảm chú ý, trạng thái hưng cảm trong rối loạn khí sắc và tâm thần phân liệt. Ngoài ra, trẻ cũng cần phải thực hiện một số xét nghiệm cận lâm sàng để loại trừ các nguyên nhân khác có thể xảy ra.

Các phương pháp điều trị rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên là một dạng rối loạn tâm lý khá phổ biến. Với trẻ có biểu hiện nhẹ, tình trạng sẽ thuyên giảm dần khi được gia đình và nhà trường quan tâm, giáo dục đúng mực. Ngược lại, những trẻ có biểu hiện rối loạn hành vi nặng có khuynh hướng phát triển mạn tính dẫn đến rối loạn nhân cách chống đối xã hội khi bước vào tuổi trưởng thành.

Hiện nay, các phương pháp được áp dụng trong điều trị rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên bao gồm thay đổi cách giáo dục kết hợp với trị liệu tâm lý và đôi khi phải sử dụng thuốc. Phác đồ cụ thể sẽ được cá thể hóa tùy theo tình trạng của từng bệnh nhân.

1. Thay đổi cách giáo dục

Thay đổi cách giáo dục bao gồm cả thay đổi phương pháp giáo dục của gia đình và nhà trường. Đối với trẻ có biểu hiện nhẹ, gia đình vẫn có thể cho trẻ học tại các trường bình thường, đồng thời nên trao đổi với nhà trường để thầy cô có cách hành xử phù hợp hơn với tâm lý của trẻ.

Với thanh thiếu niên có biểu hiện rối loạn hành vi, gia đình cần dành thời gian trò chuyện và quan tâm đến trẻ. Lời nói dành cho trẻ phải thể hiện sự mềm mỏng, ấm áp nhưng vẫn nghiêm khắc, tuyệt đối không chỉ trích gay gắt hay la mắng trẻ bằng những từ ngữ nặng nề. Cả bố và mẹ cần nhất quán cách giáo dục, đảm bảo tính đồng nhất để con cái có thể phát triển một cách bình thường và giảm thiểu tối đa những hành vi không phù hợp với tiêu chuẩn xã hội.

Đối với trẻ có biểu hiện nặng, gia đình có thể cho trẻ theo học tại các trung tâm giáo dục đặc biệt. Tại đây, trẻ sẽ được giáo dục bằng biện pháp tâm lý giáo dục để tránh các hành vi chống đối, vi phạm quy tắc. Với trẻ có chỉ số IQ thấp, nhà trường sẽ mở các khóa học lao động thủ công, nông nghiệp,… nhằm giúp trẻ có kỹ năng, kiến thức để tìm kiếm việc làm khi đến tuổi trưởng thành.

2. Trị liệu tâm lý

Trị liệu tâm lý có vai trò quan trọng trong điều trị rối loạn hành vi. Đối với trẻ trong lứa tuổi thanh thiếu niên, liệu pháp này mang lại hiệu quả khá rõ rệt vì nhận thức và suy nghĩ của trẻ dễ thay đổi hơn so với giai đoạn trưởng thành. Các chuyên gia sẽ dựa trên kết quả khám lâm sàng và cận lâm sàng của trẻ để lên phác đồ trị liệu phù hợp.

Với thanh thiếu niên có biểu hiện rối loạn hành vi, chuyên gia thường áp dụng các phương pháp trị liệu như liệu pháp gia đình, liệu pháp nhận thức, liệu pháp tập tính, liệu pháp phục hồi chức năng,…

• Liệu pháp nhận thức: Liệu pháp nhận thức được thực hiện nhằm giúp trẻ xác định những quan niệm và nhận thức sai lầm. Từ đó điều chỉnh suy nghĩ của bản thân để có những hành vi đúng đắn hơn. Nếu được áp dụng sớm, liệu pháp này sẽ mang lại hiệu quả rất rõ rệt.
• Liệu pháp gia đình/ nhóm: Liệu pháp gia đình/ nhóm giúp giải quyết những xung đột, mâu thuẫn giữa bệnh nhân và những người xung quanh. Ngoài ra, liệu pháp gia đình còn giúp bố mẹ hiểu hơn về tâm lý để đồng cảm, sẻ chia với trẻ và đồng hành cùng con cái trong quá trình điều trị. Sự nâng đỡ của gia đình chính là động lực tinh thần giúp trẻ phát triển các hành vi tích cực và hạn chế tình trạng tái phạm.
• Liệu pháp tập tính: Liệu pháp tập tính cũng được áp dụng cho thanh thiếu niên bị rối loạn hành vi. Mục tiêu của liệu pháp này là loại bỏ các thói quen, hành vi xấu và thiết lập các tập tính mới có khả năng thích ứng và hòa hợp với xã hội.
• Liệu pháp phục hồi chức năng: Đây là liệu pháp quan trọng trong điều trị rối loạn hành vi ở trẻ em. Liệu pháp này giúp trẻ phục hồi khả năng thích ứng với xã hội thông qua các hoạt động thể dục thể thao, văn nghệ, văn hóa và lao động.

Tâm lý trị liệu thường được áp dụng song song với các phương pháp giáo dục phù hợp. Tuy nhiên thực tế, việc giáo dục và thay đổi nhận thức ở trẻ thanh thiếu niên diễn ra rất phức tạp và còn nhiều khó khăn. Ngoài những nỗ lực của các chuyên gia và nhà trường, sự quan tâm của gia đình cũng có vai trò rất quan trọng. Đây cũng chính là lý do dẫn đến nhiều trường hợp điều trị thất bại vì không ít gia đình bỏ mặc con cái cho các trung tâm vì mải mê công việc.

2. Sử dụng thuốc

Bên cạnh các liệu pháp tâm lý và giáo dục, liệu pháp hóa dược cũng được cân nhắc áp cho một số thanh thiếu niên bị rối loạn hành vi. Đa số trẻ được chỉ định dùng thuốc khi có biểu hiện lo âu, trầm cảm, hưng cảm và tăng động giảm chú ý. Tuy nhiên, dùng thuốc không được xem là phương pháp chính mà ngược lại còn tiềm ẩn nhiều rủi ro, tác dụng ngoại ý nên chỉ được sử dụng khi cần thiết.

Một số vấn đề cần chú ý khi trẻ bị rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên

Như đã đề cập, sự nâng đỡ và quan tâm của gia đình chính là “chìa khóa” giúp con trẻ vượt qua những bất thường về tâm lý trong giai đoạn thanh thiếu niên. Khi trải qua giai đoạn này và bước vào độ tuổi trưởng thành, nhận thức của bệnh nhân rất khó thay đổi – nhất là với những người phát triển dạng rối loạn nhân cách hệ chống đối xã hội.

Khi trẻ được chẩn đoán mắc rối loạn hành vi ở lứa tuổi thanh thiếu niên, gia đình cần lưu ý một số vấn đề sau đây:

• Phần lớn những trường hợp trẻ bị rối loạn hành vi đều có liên quan đến yếu tố tâm lý – xã hội. Do đó, gia đình cần xem xét môi trường giáo dục của trẻ và cân nhắc cho trẻ chuyển trường.
• Nếu nguyên nhân bắt nguồn từ gia đình, bố mẹ cần hạn chế nảy sinh mâu thuẫn trước mặt con cái, tạo cho trẻ môi trường sống lành mạnh dựa trên tính trách nhiệm và tinh thần tôn trọng nhau. Bố mẹ cần dành thời gian lắng nghe chia sẻ, giải đáp những thắc mắc của con cái. Tuy nhiên, không nên chiều chuộng trẻ hay giáo dục quá khắc nghiệt.
• Trong trường hợp bố mẹ không thống nhất được cách giáo dục, hãy tìm sự trợ giúp của các chuyên gia. Các chuyên gia sẽ dựa trên tâm lý và tính cách của trẻ để giúp bố mẹ thống nhất phương pháp giáo dục phù hợp. Điều này có vai trò rất quan trọng trong việc phát triển nhận thức và nhân cách của trẻ.
• Quan tâm đến bạn bè của con cái. Nếu nhận thấy trẻ chơi bời với nhóm bạn xấu, nên khuyên răn nhẹ nhàng và cho trẻ tư vấn tâm lý để thay đổi nhận thức theo chiều hướng tích cực. Khi cần thiết, có thể chuyển trường cho trẻ (tuy nhiên cần tìm lý do hợp lý để tránh phản ứng chống đối, nổi giận).
• Không cho trẻ chơi các trò game bạo lực và tiếp cận với chế phẩm trồi trụy. Cha mẹ nên dành thời gian chơi cùng với trẻ, cho trẻ tham gia các khóa học kỹ năng sống, du lịch khám phá để có thêm trải nghiệm.
• Gia đình nên cùng trẻ tham gia các hoạt động xã hội như vệ sinh khu phố, tham gia các chiến dịch cộng đồng, hoạt động từ thiện,… để gia tăng tinh thần nhân ái, biết đồng cảm và chia sẻ với những người xung quanh. Tuy nhiên, gia đình cần phải theo sát nhằm hạn chế tình trạng trẻ phát sinh các hành vi gây hại.
• Giáo dục giới tính để trẻ biết cách bảo vệ bản thân và tôn trọng thân thể của người khác.
• Hướng trẻ đến lối sống lành mạnh, thái độ sống lạc quan và vui vẻ.

Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên là vấn đề lớn của xã hội. Nếu không được quan tâm và điều trị, đây sẽ là mầm mống khiến cho tỷ lệ tệ nạn xã hội và phạm tội tăng lên. Đa số trẻ mắc chứng bệnh này không được gia đình quan tâm và chăm sóc đều có xu hướng trở thành người vô gia cư, tù nhân, thất nghiệp,…

Tham khảo thêm:

• Rối loạn thách thức chống đối (ODD): Biểu hiện và cách xử lý
• Hội chứng tự ngược đãi bản thân: Biểu hiện và cách điều trị