Rối loạn cư xử là gì? Nguyên nhân, dấu hiệu và cách xử lý

Rối loạn cư xử (CD) là một vấn đề tâm lý không thể xem nhẹ trong quá trình phát triển của trẻ em và thanh thiếu niên. Những hành vi bạo lực, phá hoại. không tuân thủ quy tắc có thể là dấu hiệu của một rối loạn cần được quan tâm và can thiệp kịp thời.

Rối loạn cư xử (CD) là gì?

Rối loạn cư xử (CD) là một trong những dạng rối loạn hành vi phổ biến ở trẻ em và thanh thiếu niên, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình phát triển và hòa nhập của trẻ. Các em mắc rối loạn này có những hành vi bạo lực, thiếu kiềm chế và vi phạm quy tắc xã hội.

Bên cạnh hành vi công khai, nhiều trẻ mắc rối loạn CD có xu hướng lừa dối, che giấu thể hiện qua việc trốn học, nói dối, trộm cắp. Những hành vi này gây hại cho chính trẻ và còn có nguy cơ cao phát triển thành rối loạn nhân cách chống đối xã hội khi trưởng thành.

Tỷ lệ trẻ mắc rối loạn cư xử ước tính từ 6 – 10% và cao hơn ở nam giới ở những quốc gia phát triển. Thực tế, các hành vi này xuất phát từ vấn đề tâm lý và nếu không được can thiệp kịp thời, tình trạng có thể dẫn đến các hậu quả nghiêm trọng, thậm chí là vi phạm pháp luật.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn cư xử

Rối loạn cư xử có biểu hiện điển hình là các hành vi hung hăng, thiếu kiềm chế và vi phạm quy tắc xã hội. Các dấu hiệu này không chỉ gây tổn hại cho bản thân mà còn ảnh hưởng đến mối quan hệ gia đình, học tập và xã hội nên cần được nhận diện sớm.

• Rất hay nói dối để đạt được lợi ích cá nhân, trốn tránh trách nhiệm
• Thường dùng bạo lực để giải quyết xung đột, không ngại gây tổn thương người khác
• Mang theo, sử dụng các dụng cụ nguy hiểm như gậy, dao, đá
• Hay cãi lại thầy cô, cha mẹ và bất chấp những quy định đã được đặt ra
• Trộm cắp ở nhà, trường học hoặc các cửa hàng
• Trốn học thường xuyên mặc dù đã bị cảnh cáo
• Đốt phá đồ đạc, vẽ bậy lên tường mà không cần lý do cụ thể
• Đánh nhau với bạn bè, người lạ và có hành vi bắt nạt và đe dọa
• Đối xử tàn nhẫn với động vật bằng cách tra tấn gây đau đớn, bị thương
• Trước 13 tuổi hay bỏ nhà đi và không quay lại dù gia đình ngăn cấm
• Thường xuyên bỏ học, không hoàn thành bài tập về nhà
• Sử dụng rượu bia, chất kích thích từ sớm
• Quan hệ tình dục sớm
• Cố tình gây hấn và phá hoại đồ đạc của người khác
• Không  thấy hối hận, không có cảm giác tội lỗi sau những hành vi sai trái
• Luôn thấy bất ổn, dễ cáu kỉnh, tức giận với mọi người
• Không tuân thủ bất kỳ quy định nào, càng bị cấm đoán càng làm trái ngược
• Thể hiện sự lạnh lùng, thiếu cảm xúc với nỗi đau của người khác
• Có xu hướng tụ tập thành băng nhóm, gây rối và vi phạm pháp luật

Nguyên nhân gây rối loạn cư xử

Hiện chưa có nguyên nhân rõ ràng để xác định rối loạn CD,  nhưng các chuyên gia cho rằng sự hình thành của bệnh là kết quả của một loạt yếu tố phức tạp sau:

• Di truyền: Trẻ em có cha mẹ, người thân mắc rối loạn nhân cách, trầm cảm có nguy cơ cao phát triển rối loạn cư xử.
• Yếu tố sinh học: Các chấn thương, khiếm khuyết tại một số vùng của não bộ (nhất là thùy trán kiểm soát cảm xúc và hành vi) dẫn đến rối loạn cư xử. Đồng thời, mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh serotonin, noradrenalin kích thích hành vi bốc đồng và hung hăng ở trẻ.
• Yếu tố tâm lý: Rối loạn cư xử phản ánh khiếm khuyết nhận thức – đạo đức như thiếu cảm giác tội lỗi, hối hận. Những thiếu hụt đó khiến trẻ khó thấu hiểu cảm xúc của người khác và xử lý mọi thứ không đúng cách.
• Yếu tố môi trường: Sống trong gia đình không hạnh phúc, có bạo lực, cha mẹ thiếu quan tâm, đã từng bị lạm dụng lúc nhỏ đều yếu tố nguy cơ cao dẫn đến rối loạn cư xử.

• Vấn đề kinh tế xã hội: Gia đình có thu nhập thấp, đối mặt với khó khăn kinh tế và xã hội, có nhiều áp lực và thiếu quan tâm đã tạo điều kiện cho hành vi cư xử không đúng mực hình thành và phát triển.
• Kết giao bạn bè xấu: Trẻ em dễ bị ảnh hưởng bởi bạn bè cùng trang lứa nên khi chơi với bạn xấu sẽ khiến các em tiếp thu và bộc lộ hành vi lệch lạc, làm tăng nguy cơ mắc rối loạn cư xử.
• Tổn thương tâm lý: Một số trẻ đã chịu tổn thương tâm lý từ trước nhưng không được phát hiện kịp thời. Chúng ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát cảm xúc, đồng cảm và xử lý tình huống nên dễ gây ra bệnh.

Hậu quả của rối loạn cư xử

Đối với trẻ có biểu hiện nhẹ, việc can thiệp điều trị kịp thời cùng với thay đổi trong cách giáo dục từ gia đình đảm bảo cải thiện tình trạng nhanh chóng. Tuy nhiên, hành vi rối loạn cư xử nghiêm trọng trong độ tuổi vị thành niên sẽ gặp khó khăn trong điều trị, nhất là những lúc thiếu sự nâng đỡ từ gia đình.

Không chỉ ảnh hưởng đến học tập, rối loạn CD còn khiến các bé gặp nhiều rào cản phát triển kỹ năng sống và tương tác xã hội. Các em hay bị bạn bè xa lánh, khó tiếp thu kiến thức và rất có nguy cơ bị đuổi học vì hành vi sai trái. Tình trạng này không được khắc phục sớm sẽ làm con khó hòa nhập cộng đồng và thêm nguy cơ thất bại trong học tập.

Chứng rối loạn này còn đem lại rắc rối cho nhiều mối quan hệ, đặc biệt là mối quan hệ với gia đình. Trẻ lúc này khó hòa hợp với người thân nên thấy cô đơn, lạc lõng, cảm xúc bất ổn không thể chia sẻ với ai nên dễ mắc trầm cảm cùng các vấn đề tâm lý khác.

Nếu hành vi sai lệch kéo dài và không được can thiệp, nguy cơ vi phạm pháp luật cũng tăng cao. Nhiều trẻ tham gia thực hiện hành vi bạo lực, xâm phạm tài sản, vi phạm đạo đức xã hội. Ở độ tuổi dưới 16, con chỉ bị phạt cải tạo hoặc vào trại giáo dưỡng, nhưng khi lớn lên mức xử phạt sẽ nghiêm khắc hơn và có thể bị xử lý theo pháp luật như người trưởng thành.

Không chỉ gây nguy hại cho bản thân mà cả mọi người xung quanh cũng chịu ảnh hưởng từ rối loạn cư xử. Cha mẹ, bạn bè,  bạn đời trong tương lai đều có nguy cơ trở thành nạn nhân của hành vi lệch lạc. Các thống kê cho thấy, phần lớn tội phạm khi trưởng thành đều từng có biểu hiện rối loạn cư xử từ nhỏ nhưng không được phát hiện kịp thời, khiến hành vi bất ổn dần trở nên nghiêm trọng hơn.

Biện pháp chẩn đoán

Chẩn đoán rối loạn cư xử đòi hỏi sự kỹ lưỡng vì các triệu chứng dễ nhầm lẫn với một số rối loạn tâm thần khác. Các chuyên gia y tế sử dụng các tiêu chuẩn quốc tế như ICD – 10 và DSM – 5 để đánh giá chính xác, kết hợp với quan sát và phỏng vấn từ phụ huynh và người thân của trẻ.

Với CD, các chuyên gia dựa vào các tiêu chí trong Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần (DSM – 5), bao gồm:

• Có hành vi hung hăng như bắt nạt, đánh nhau, sử dụng vũ khí, tấn công người hoặc động vật
• Cố ý phá hoại tài sản, gây thiệt hại bằng cách đốt, đập phá
• Lừa dối, gian lận và trộm cắp đồ có giá trị bằng cách đột nhập
• Vi phạm nghiêm trọng các quy định như ở ngoài ban đêm khi chưa đủ tuổi, trốn nhà hoặc trốn học thường xuyên

Những hành vi này phải xuất hiện trong ít nhất 12 tháng qua với một số hành vi xuất hiện trong vòng 6 tháng gần đây và làm suy giảm chức năng hoạt động hàng ngày của trẻ.

Chẩn đoán phân biệt nhằm loại trừ các bệnh lý khác có triệu chứng tương tự, đảm bảo kết quả chính xác nhất cho trẻ em. Bác sĩ sẽ xem xét kỹ lưỡng và thực hiện xét nghiệm cần thiết để phân biệt với các tình trạng khác như:

• Rối loạn thách thức chống đối (ODD)
• Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD)
• Giai đoạn hưng cảm trong rối loạn lưỡng cực
• Các dạng trầm cảm khác

Cách xử lý rối loạn cư xử

Để đối phó hiệu quả với rối loạn cư xử (CD), tốt nhất nên cùng nhau theo dõi hành vi của người bệnh nhằm tìm ra những nguyên nhân gốc rễ và áp dụng các phương pháp can thiệp phù hợp.

1. Sử dụng thuốc Tây

Việc sử dụng thuốc Tây là lựa chọn được cân nhắc kỹ lưỡng khi trẻ có hành vi bạo lực gây nguy hiểm. Chúng làm giảm bớt hành vi hung hăng, hỗ trợ cải thiện triệu chứng đi kèm như trầm cảm, lo âu, hưng cảm. Tuy nhiên, sử dụng thuốc ở trẻ nhỏ và thanh thiếu niên luôn đi kèm với nguy cơ tác dụng phụ nên bác sĩ phải cân nhắc giữa lợi ích và rủi ro trước khi quyết định điều trị.

Đáng chú ý, nhiều loại thuốc này đã cho thấy hiệu quả giảm ngắn hạn hành vi bốc đồng, gây hấn. Tuy nhiên, vì chúng gây ảnh hưởng đến não bộ nếu dùng lâu dài, bác sĩ sẽ điều chỉnh liều lượng phù hợp theo từng giai đoạn để hạn chế tối đa tác dụng không mong muốn.

Một số nhóm thuốc phổ biến được sử dụng:

• Thuốc ổn định khí sắc điển hình như Lithium và Carbamazepine giúp giảm các hành vi hung hăng và gây hấn
• Thuốc chống loạn thần gồm Risperidone có tác dụng làm dịu hành vi kích động
• Thuốc chống trầm cảm cho trẻ có triệu chứng rối loạn tâm trạng, giảm các cảm xúc tiêu cực và ngăn nguy cơ tự sát
• Thuốc kích thích Methylphenidate và Dexafetamine hỗ trợ kiểm soát triệu chứng bốc đồng nếu trẻ mắc thêm rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD)

2. Trị liệu tâm lý

Thông qua trị liệu tâm lý cùng chuyên gia, trẻ sẽ học cách xử lý căng thẳng, cải thiện giao tiếp và rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề. Các liệu pháp tâm lý cũng hướng đến hỗ trợ gia đình tạo dựng mối quan hệ tích cực và khuyến khích bé phát triển hành vi đúng đắn.

Không chỉ tác động đến hành vi, các kỹ năng xã hội cũng được nâng cao để con kết bạn và hòa nhập vui chơi vào môi trường học đường thật thoải mái. Mục tiêu lớn hơn cả là tạo điều kiện cho bé nhận thức rõ hành vi đúng – sai của mình nhằm điều chỉnh theo hướng phù hợp với các chuẩn mực văn hóa và đạo đức xã hội.

Một số liệu pháp tâm lý phổ biến có thể bao gồm:

• Liệu pháp hành vi nhận thức giúp kiểm soát cơn giận và cải thiện kỹ năng giải quyết vấn đề
• Liệu pháp gia đình tạo dựng và củng cố giao tiếp và cải thiện mối quan hệ giữa các thành viên
• Liệu pháp nhóm bạn bè tăng cường kỹ năng xã hội và giao tiếp cho trẻ
• Trị liệu đa hệ thống hỗ trợ trẻ thay đổi các hành vi không mong muốn

Đào tạo quản lý cơn giận là kỹ thuật chuyên biệt để trẻ kiểm soát tốt phản ứng khi gặp phải tình huống gây khó chịu. Thay vì cố gắng né tránh hoàn toàn nguyên nhân gây tức giận, phương pháp này dạy bé cách giảm sự kích thích sinh lý và kiểm soát cảm xúc của mình. Nhờ đó, con giảm được cơn giận dữ và học cách ứng phó điềm tĩnh, hiệu quả hơn với các thách thức trong cuộc sống.

3. Giáo dục đặc biệt

Trong các lớp học đặc biệt, chuyên gia sẽ áp dụng phương pháp giảng dạy phù hợp nhằm phát triển kỹ năng xã hội và quản lý cảm xúc. Không chỉ tiếp thu kiến thức, chương trình giáo dục này còn giúp trẻ học cách tương tác với bạn bè, giảm thiểu hành vi hung hăng và tạo dựng mối quan hệ tích cực.

Môi trường giáo dục đặc biệt còn tạo điều kiện cho các bé rèn luyện khả năng kiềm chế cảm xúc trong hoàn cảnh an toàn. Đến khi dần làm quen với việc quản lý hành vi của mình, trẻ sẽ tự tin tham gia hoạt động xã hội và học tập. Thời điểm mà con cải thiện rõ các vấn đề về hành vi và cảm xúc thì có thể chuyển sang môi trường giáo dục truyền thống nhằm phát triển toàn diện và hòa nhập với bạn bè.

Nếu thấy con thường xuyên có hành vi gây rối, có thể bé đang gặp phải rối loạn cư xử (CD). Cha mẹ và giáo viên cần cùng nhau theo dõi hành vi để tìm ra những nguyên nhân gốc rễ và áp dụng các phương pháp can thiệp phù hợp nhằm giúp trẻ phát triển toàn diện hơn.

Có thể bạn quan tâm:

• Rối loạn tăng động giảm chú ý ở trẻ em (ADHD) là gì?
• Hội chứng tự ngược đãi bản thân (Self Harm) hiểm họa khó lường
• Hội chứng rối loạn hành vi giấc ngủ Rem là gì?

Nguồn tham khảo:

• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/23924-conduct-disorder
• https://www.webmd.com/mental-health/mental-health-conduct-disorder
• https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/conduct-disorder