Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi và những điều cần biết

Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi ảnh hưởng đến khoảng 4% dân số thế giới. Mặc dù tỷ lệ mắc bệnh khá cao nhưng phần lớn mọi người đều không có hiểu biết về bệnh lý này. Trang bị kiến thức về bệnh sẽ giúp gia đình phát hiện sớm bệnh tình và người bệnh có cơ hội được thăm khám, điều trị kịp thời.

Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi là gì?

Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi là nhóm nhỏ của rối loạn nhân cách hoang tưởng (Paranoid Personality Disorder). Người mắc chứng bệnh này luôn có sự nghi ngờ vô căn cứ và dai dẳng không thể nào giải thích được. Sự nghi ngờ này khiến cho người bệnh rơi vào trạng thái căng thẳng, đau khổ và luôn đề phòng với mọi thứ xung quanh.

Điểm đặc biệt của người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi đó là không bao giờ gạt bỏ sự nghi ngờ của bản thân – ngay cả khi những người xung quanh cho thấy các bằng chứng xác thực. Người bệnh nỗ lực tìm kiếm bằng chứng để chứng minh sự nghi ngờ của bản thân là chính xác. Theo thống liệu thống kê, khoảng 4% dân số đang mắc phải chứng bệnh này và tỷ lệ cao hơn ở nam giới.

Rối loạn nhân cách nói chung và rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi nói riêng chỉ được chẩn đoán ở người đủ 18 tuổi. Bởi nhân cách là yếu tố có thể thay đổi và chỉ hoàn thiện khi bước vào tuổi trưởng thành. Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân có thể phát triển nhiều dạng rối loạn nhân cách khác nhau và đi kèm với các rối loạn tâm lý, tâm thần thường gặp.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi

Như đã đề cập, rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi đặc trưng bởi sự hồ nghi vô căn cứ, vô lý và dai dẳng. Sự nghi ngờ của người bệnh được hình thành một cách khó hiểu và không thể lý giải. Bên cạnh đó, sự đa nghi thái quá cũng chi phối cảm xúc và hành vi của người bệnh.

Dưới đây là 10 dấu hiệu thường gặp ở người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi:

1. Có sự nghi ngờ vô căn cứ, dai dẳng

Đặc điểm nổi bật nhất của dạng nhân cách hoang tưởng đa nghi là sự nghi ngờ dai dẳng và vô căn cứ. Thông thường, chúng ta sẽ hình thành nỗi hồ nghi khi nhận thấy các dấu hiệu xác đáng hoặc có linh cảm đặc biệt. Tuy nhiên, người mắc chứng bệnh này hình thành sự nghi ngờ vô lý không thể giải thích.

Bệnh nhân thường nghi ngờ những người xung quanh ác ý và có động cơ khi tiếp xúc, trò chuyện và thân thiết với bản thân. Nếu những người xung quanh có hành vi không tốt, họ sẽ quy chụp là do những người này ghét và thù địch với mình. Tuy nhiên, trong trường hợp nhận được sự quan tâm, họ sẽ cho rằng mọi người cố tình tiếp cận với mục đích xấu và những hành vi này được thực hiện với mục đích khiến bản thân lơ là.

2. Nghi ngờ sự chung thủy của bạn đời

Một dấu hiệu khác thường thấy ở người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi là luôn nghi ngờ sự thủy chung của bạn đời hoặc người yêu. Theo nhiều nghiên cứu, người bệnh ít khi nghi ngờ người yêu hoặc sự nghi ngờ thường chưa sâu sắc và không được thể hiện rõ. Tuy nhiên, khi bước vào cuộc sống gia đình, họ sẽ nghi ngờ một cách thái quá về lòng chung thủy của người vợ/ chồng của mình.

Sự nghi ngờ của người bệnh cũng được hình thành một cách vô lý và không có bằng chứng xác đáng. Họ luôn cho rằng bạn đời đang có mối quan hệ bên ngoài. Vì vậy, người bệnh thường có những hành vi như kiểm soát giờ giấc, lén kiểm tra điện thoại, tin nhắn và đôi khi kiểm tra đồ lót để tìm thấy những bằng chứng xác thực.

Người bệnh thường bày tỏ sự nghi ngờ và tra hỏi bạn đời mỗi ngày. Tuy nhiên, khi bạn đời liên tục từ chối, bệnh nhân sẽ trở nên cáu kỉnh và có các hành vi bạo lực như đập phá đồ, ném điện thoại và thậm chí đánh đập bạn đời. Bởi họ cho rằng, bạn đời đang nói dối và cố ý che giấu sự thật.

3. Tâm lý thù địch dai dẳng

Ngoài sự hồ nghi vô lý, người có dạng nhân cách hoang tưởng đa nghi còn có tâm lý thù địch dai dẳng và thái quá. Họ luôn cho rằng những người xung quanh đang có ác ý thông qua lời nói hết sức bình thường. Khi bị phê bình hoặc góp ý những điểm còn hạn chế, người bệnh hoàn toàn không tiếp thu mà ngược lại luôn giữ sự thù hằn. Tuy nhiên, một số người có thể che giấu tâm lý thù địch và thể hiện bên ngoài là người khiêm tốn, cầu tiến và lắng nghe.

4. Không tin tưởng bất cứ ai

Vì luôn nghi ngờ mọi thứ nên người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi hầu như không tin tưởng bất cứ ai từ người thân đến bạn bè, cộng sự, đồng nghiệp,… Bệnh nhân thường giấu kín sự hồ nghi để những người xung quanh không nhận biết được. Trong các cuộc trò chuyện hay hợp tác làm ăn, đầu tư, người bệnh luôn có sự nghi ngờ và cho rằng những người xung quanh đang rắp tâm hãm hại bản thân.

5. Cho rằng lời nói luôn có ẩn ý, sự đe dọa

Người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi luôn cảm thấy có ẩn ý và sự đe dọa trong lời nói của người khác – mặc dù những lời nói này hoàn toàn bình thường. Người bệnh thường có ý nghĩ những lời chỉ trích, phê bình chính là dấu hiệu cảnh báo họ sắp bị đuổi việc, sa thải hoặc bị nhục mạ, hạ thấp danh dự. Với những lời khen, họ sẽ hình thành suy nghĩ rằng cấp trên đang tạo áp lực để hợp thức hóa việc họ phải làm việc ngoài giờ, đồng thời cần chăm chỉ và nhiệt huyết hơn.

Ngoài ra, họ cũng có thể cho rằng bạn bè đang đe dọa bản thân qua những lời nói đùa vô ý. Vì luôn cảm nhận được sự đe dọa, ẩn ý trong câu nói nên bệnh nhân thường giữ thái độ thù địch và nghi ngờ mọi thứ. Thậm chí, họ nghi ngờ cả lời nói của những người bán hàng hoặc vô tình nghe được lời nói của người qua đường. Một số người cho rằng đây là những lời nói cảnh báo, đe dọa và họ đang gặp phải nguy hiểm vì bị một thế lực ngầm truy sát.

6. Xu hướng bạo lực và gây hấn

Sự nghi ngờ dai dẳng, quá mức khiến cho người bệnh luôn ở trong trạng thái căng thẳng và nhạy cảm. Vì vậy, khi người khác có lời nói và ánh nhìn thiếu thiện chí, họ có thể nổi khùng, cáu kỉnh và có hành vi gây hấn. Ngoài ra, bệnh nhân cũng thường xuyên có hành vi bạo lực trong gia đình để tra hỏi bạn đời về việc có ngoại tình và lừa dối bản thân hay không.

7. Tính cách kiêu căng, tự cao

Ngoài đặc điểm là sự hồ nghi thái quá và vô căn cứ, người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi còn có tính cách tự cao và kiêu căng. Tuy nhiên, không phải bệnh nhân nào cũng thể hiện rõ tính cách này. Khá nhiều người bệnh che giấu sự ngạo mạn của bản thân bằng thái độ khiêm nhường và lễ độ.

Vì có tính cách tự cao và kiêu căng nên họ không chấp nhận lời chỉ trích, góp ý từ những người khác. Thay vì tiếp thu và sửa đổi, họ sẽ bày tỏ thái độ miệt thị và thậm chí là gây hấn. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp che giấu các cảm xúc này bằng thái độ thiện chí nhưng ẩn sâu bên trong là sự thù địch và căm hận.

8. Mất khả năng phê phán bản thân

Người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi không bao giờ nhận bản thân sai (hoặc chỉ nhận lỗi để che giấu sự thù hằn). Bệnh nhân mất khả năng phê phán và không nhận ra những lỗi lầm, hạn chế của bản thân. Chính vì vậy, người bệnh giữ sự nghi ngờ của mình trong một thời gian dài và nhất định không gạt bỏ sự nghi ngờ này – cho dù những người xung quanh khuyên nhủ và đưa ra những bằng chứng xác thực.

9. Miễn cưỡng tâm sự, chia sẻ với người khác

Vì lo sợ người khác chống lại bản thân nên đôi khi bệnh nhân miễn cưỡng chia sẻ và tâm sự với người khác. Nếu để ý kỹ sẽ nhận thấy, lời nói của bệnh nhân thường thiếu sự chân thành và ánh nhìn luôn thể hiện rõ sự nghi ngờ, đề phòng. Người bệnh hiếm khi chia sẻ thật hoặc chỉ nói về những câu chuyện không quá quan trọng bởi họ sợ người khác biết được bí mật của bản thân.

10. Người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi thường ít cảm xúc

Một dấu hiệu khác thường thấy ở người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi là ít cảm xúc. Người bệnh gần như không bao giờ biểu lộ tâm trạng thật, khuôn mặt thường giữ trạng thái không cảm xúc hoặc ẩn chứa sự nghi ngờ, đề phòng. Một số người thể hiện rõ sự lo lắng, căng thẳng và bất an do nghi ngờ những người xung quanh đang cố gắng hãm hại mình.

Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi vẫn bộc lộ cảm xúc nhưng chủ yếu là các cảm xúc tiêu cực như tức giận, cáu kỉnh,… Họ gần như không thể hiện sự vui vẻ, hạnh phúc, phấn khởi và lạc quan.

Nguyên nhân gây rối loạn nhân cách dạng đa nghi là gì?

Nhân cách là kết quả của các yếu tố tâm lý – xã hội, gen di truyền, cách giáo dục và nhiều yếu tố khác. Thực tế, có nhiều người cùng chung sống trong một môi trường và được giáo dục cùng một phương pháp nhưng tính cách không giống nhau. Hiện tại, các chuyên gia vẫn chưa tìm thấy nguyên nhân gây rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi. Tuy nhiên, một số giả thuyết được ủng hộ đều cho rằng bệnh lý này liên quan đến những yếu tố sau:

• Sang chấn tâm lý từ thời thơ ấu – đặc biệt là những sự kiện như bị lừa dối, lạm dụng tình cảm, thể chất, bị gia đình bỏ rơi,…
• Rối loạn các chất dẫn truyền thần kinh
• Gen di truyền (nguy cơ tăng lên nếu gia đình có tiền sử rối loạn hoang tưởng, rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi, tâm thần phân liệt,…)
• Tiền sử loạn thần kinh, rối loạn hành vi
• Người có các khiếm khuyết như khiếm thính, khiếm thị,… được xác định có nguy cơ cao hơn. Bởi các chuyên gia cho rằng, vì không nghe và không nhìn thấy được nên họ có xu hướng nghi ngờ mọi thứ xung quanh.
• Người được giáo dục trong môi trường gò bó, thiếu tính dân chủ cũng có nguy cơ cao bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi

Ảnh hưởng của chứng rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi

Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi gây ra nhiều phiền toái trong cuộc sống. Nếu không được can thiệp kịp thời, bệnh lý này sẽ gây ra những ảnh hưởng và hậu quả nghiêm trọng. Hơn nữa, thăm khám muộn sẽ khiến cho bệnh tình trở nên trầm trọng và điều này cũng làm giảm hiệu quả của các phương pháp điều trị.

Những ảnh hưởng, hậu quả của bệnh rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi:

• Thường xuyên xung đột, mâu thuẫn với những người xung quanh do hành vi gây hấn, bạo lực, thái độ miệt thị khi người khác góp ý và phê bình bản thân.
• Đối mặt với nguy cơ thất nghiệp cao do thái độ không tốt.
• Vì nghi ngờ mọi thứ nên bệnh nhân gần như không có bạn bè thân thiết và sống xa cách với gia đình. Đa phần người mắc chứng bệnh này đều lựa chọn ở riêng để có cảm giác thoải mái và an toàn.
• Gặp khó khăn trong việc tìm bạn đời nhưng cũng có những người có khả năng kết hôn nhờ ngoại hình ưa nhìn, phong thái chững chạc và nỗ lực trong công việc. Tuy nhiên, sự nghi ngờ thái quá về lòng chung thủy của bạn đời khiến hôn nhân đi vào ngõ cụt, đồng thời gia tăng nạn bạo hành gia đình và gây tổn thương tâm lý, thể chất cho bạn đời, con cái.
• Thường xuyên dính vào những rắc rối pháp lý vì liên tục có những hành vi gây hấn và bạo lực.
• Không chỉ có những hành vi bạo lực với người khác, người bệnh có thể thực hiện hành vi gây tổn thương chính mình để bảo vệ quan điểm và sự nghi ngờ của bản thân.
• Tình trạng nghi ngờ dai dẳng cũng gây ra sự đau khổ nhất định cho người bệnh (đặc biệt là nghi ngờ về lòng chung thủy của bạn đời). Vì vậy, nhiều khả năng bệnh nhân sẽ lạm dụng rượu bia và chất kích thích.
• Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi kéo dài làm gia tăng nguy cơ phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, rối loạn lo âu,… Ngoài ra, sự căng thẳng, bồn chồn dai dẳng cũng khiến bệnh nhân phải đối mặt với một loạt các vấn đề sức khỏe thể chất như cao huyết áp, mất ngủ, rối loạn tiền đình.

So với các dạng rối loạn nhân cách khác, rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi rất khó điều trị. Bởi bệnh nhân luôn nghi ngờ những người xung quanh. Vì vậy, họ sẽ có xu hướng hình thành sự nghi ngờ đối với chuyên gia tâm lý và bác sĩ chuyên khoa Tâm thần. Thực tế, rất nhiều bệnh nhân từ chối điều trị và thậm chí nổi khùng, gây hấn với nhân viên y tế sau khi nhận được kết quả chẩn đoán.

Điều trị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi

Người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi luôn có sự nghi ngờ vô căn cứ về mọi thứ. Do đó, việc thăm khám và điều trị sớm là vô cùng cần thiết. Đây chính là “chìa khóa” giúp bệnh nhân ổn định tinh thần và quản lý bệnh thành công. Nếu tích cực điều trị và nhận được sự hỗ trợ từ những người xung quanh, bệnh nhân có thể ổn định cuộc sống và hòa nhập, thích nghi với cộng đồng.

1. Điều trị nội trú

Trong trường hợp bệnh nhân kích động và có những hành vi bạo lực, gây hấn, gia đình nên cưỡng chế người bệnh đến bệnh viện. Sau khi thực hiện các kỹ thuật chẩn đoán, bệnh nhân sẽ được chỉ định thuốc để ổn định tinh thần. Ngoài ra, việc cách ly với bạn đời và những người xung quanh sẽ giúp người bệnh tạm quên đi sự nghi ngờ vô căn cứ.

Các loại thuốc thường được sử dụng trong điều trị nội trú bao gồm:

• Thuốc chống loạn thần
• Thuốc an thần benzodiazepines
• Thuốc chống trầm cảm
• Các loại thuốc điều trị những vấn đề tâm lý, tâm thần đi kèm

Những trường hợp suy nhược thần kinh do mất ngủ, căng thẳng và bồn chồn lâu ngày sẽ được chỉ định dùng thêm viên uống bổ sung vitamin, khoáng chất và các loại thuốc bồi bổ thần kinh. Điều trị nội trú sẽ giúp bệnh nhân giảm kích động, ổn định lại tinh thần và tránh những hành vi bạo lực gây tổn thương chính mình, bạn đời và những người xung quanh.

2. Điều trị ngoại trú

Sau khi tình trạng đã ổn định, bệnh nhân có thể điều trị ngoại trú. Điều trị ngoại trú bao gồm sử dụng thuốc duy trì và liệu pháp tâm lý. Trong đó, liệu pháp tâm lý được xem là phương pháp chính trong quản lý và ngăn ngừa rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi tái phát. Liệu pháp này tác động trực tiếp đến tâm lý nhằm giúp bệnh nhân giảm đi những nghi ngờ vô căn cứ và học cách đánh giá sự việc một cách khách quan hơn.

Tâm lý trị liệu cũng hướng bệnh nhân đến lối sống lành mạnh, tránh xa bia rượu và chất kích thích. Bên cạnh đó, liệu pháp này cũng giúp người bệnh thay đổi tính cách tự cao, kiêu căng và hình thành những phẩm chất tốt đẹp. Chuyên gia sẽ hỗ trợ bệnh nhân khống chế sự nghi ngờ thái quá và học cách kiểm soát cơn tức giận, nóng nảy.

Nhìn nhận một cách khách quan, trị liệu tâm lý mang lại hiệu quả cao trong điều trị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi. Tuy nhiên, vì bệnh nhân luôn hồ nghi mọi thứ xung quanh nên việc trị liệu phải được thực hiện bởi các chuyên gia có nhiều kinh nghiệm.

Đối với người mắc chứng bệnh này, chuyên gia không thể tiếp cận một cách trực tiếp mà phải xây dựng mối quan hệ tin tưởng với bệnh nhân. Ngoài ra, chuyên gia phải thể hiện sự đồng tình với quan điểm và phán đoán của người bệnh để tránh xung đột. Trên thực tế, nhiều trường hợp trị liệu tâm lý không thực sự đạt được hiệu quả cao do bệnh nhân nghi ngờ chuyên gia và có những lời nói miệt thị, thậm chí là hành vi gây hấn.

Ngoài trị liệu cá nhân, chuyên gia cũng sẽ đề nghị gia đình và bạn đời tham gia trị liệu. Mục đích của phương pháp này là giúp mọi người hiểu hơn về tâm lý người bệnh, từ đó có thái độ, cách trò chuyện và ứng xử phù hợp. Ngoài ra, việc sống chung với người bị rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi cũng gây ra những phiền toái, mệt mỏi về thể chất và tinh thần. Chính vì vậy, tâm lý trị liệu còn có vai trò nâng đỡ tinh thần và giúp những người xung quanh vững vàng, kiên nhẫn hơn với người bệnh.

Rối loạn nhân cách hoang tưởng đa nghi là một dạng nhân cách bất thường gây ra nhiều phiền toái đối với cuộc sống và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe. Do căn nguyên và đặc điểm bệnh phức tạp nên các phương pháp điều trị hiện nay còn nhiều hạn chế. Vì thế, gia đình cần phát hiện sớm để bệnh nhân có cơ hội thăm khám và điều trị kịp thời.

Tham khảo thêm:

• Bệnh ghen tuông hoang tưởng: Dấu hiệu nhận biết và chữa trị
• Bài test đánh giá mức độ rối loạn đa nhân cách của bạn
• Rối loạn nhân cách phân liệt (ScPD) là gì? Có chữa được không?