Rối loạn phân liệt cảm xúc (SZD): Biểu hiện và cách chữa trị

Rối loạn phân liệt cảm xúc (SZD) là một dạng rối loạn tâm thần có triệu chứng đa dạng. Người mắc bệnh lý này thường bị nhầm lẫn với tâm thần phân liệt, loạn thần cấp hoặc các rối loạn cảm xúc (lưỡng cực, trầm cảm, hưng cảm).

Rối loạn phân liệt cảm xúc là gì?

Rối loạn phân liệt cảm xúc (Tiếng Anh: Schizoaffective Disorder/ SZD) là một trong những rối loạn tâm thần nặng. Người mắc chứng bệnh này vừa có triệu chứng của tâm thần phân liệt vừa có các triệu chứng rối loạn cảm xúc (có thể là trầm cảm, hưng cảm hoặc hỗn hợp/ lưỡng cực). Các triệu chứng có thể xen lẫn, tiến triển đồng thời hoặc cũng có thể phát triển theo chu kỳ cách nhau khoảng vài ngày.

Trên thực tế, các rối loạn cảm xúc cũng có thể đi kèm với loạn thần – nhóm triệu chứng đặc trưng của tâm thần phân liệt. Tuy nhiên, triệu chứng đi kèm thường không điển hình và nổi trội như triệu chứng của rối loạn cảm xúc. Trong đó, ở rối loạn phân liệt cảm xúc, các triệu chứng thường ngang bằng về mức độ và đặc điểm chính là các ảo giác, hoang tưởng (loạn thần gây ra) không phù hợp với khí sắc trong rối loạn cảm xúc.

Có khi, bệnh nhân gặp phải các triệu chứng tâm thần phân liệt nhưng đôi khi lại xuất hiện biểu hiện trầm cảm, hưng cảm và một số trường hợp có thể gặp phải cả 3 nhóm triệu chứng này trong cùng một thời điểm. Theo ICD-10, rối loạn phân liệt cảm xúc được chia thành 3 loại chính:

• Rối loạn phân liệt cảm xúc loại hưng cảm
• Rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm
• Rối loạn phân liệt cảm xúc loại hỗn hợp

Rối loạn phân liệt cảm xúc khởi phát chủ yếu ở thanh niên hoặc có thể khởi phát sớm ở lứa tuổi vị thành niên và muộn hơn ở độ tuổi trung niên. Vì biểu hiện có sự hòa trộn giữa nhiều nhóm triệu chứng nên trong lần chẩn đoán đầu, người bệnh thường bị chẩn đoán nhầm là loạn thần cấp, tâm thần phân liệt hoặc rối loạn cảm xúc.

Biểu hiện của rối loạn phân liệt cảm xúc

SZD có biểu hiện khác nhau ở từng bệnh nhân. Người bệnh có thể xuất hiện cùng lúc các triệu chứng tâm thần phân liệt cùng trầm cảm, hưng cảm hoặc cảm xúc hỗn hợp. Tuy nhiên, cũng có những người xuất hiện các nhóm triệu chứng theo chu kỳ (có thể xuất hiện loạn thần trước sau đó mới xuất hiện các rối loạn cảm xúc hoặc ngược lại).

Ngoài ra, triệu chứng của rối loạn phân liệt cảm xúc có thể thay đổi theo thời gian. Tuy nhiên về cơ bản, bệnh nhân sẽ gặp phải các triệu chứng như sau:

• Có những ảo tưởng sai lầm, không phù hợp và cố giữ ảo tưởng này mặc dù thực tế hoàn toàn ngược lại với những điều người bệnh suy nghĩ.
• Xuất hiện ảo giác, ảo thanh (lời nói và hình ảnh không có thực)
• Xuất hiện những hành vi kỳ lạ, khác thường
• Khả năng giao tiếp kém, tư duy chậm chạp và nói năng không mạch lạc.
• Các triệu chứng tâm thần phân liệt kể trên có thể đi kèm với các biểu hiện trầm cảm (buồn bã sâu sắc, bi quan, cảm thấy trống rỗng, vô vọng, giảm năng lượng, mất hứng thú,…)
• Hoặc có thể đi kèm với các biểu hiện hưng cảm như tăng năng lượng, vui vẻ, lạc quan quá mức dù ăn uống kém và thiếu ngủ. Trong giai đoạn hưng cảm, bệnh nhân gia tăng các hoạt động bản năng và khó kiểm soát cảm xúc, hành vi của chính mình.
• Rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm thường có tiên lượng xấu hơn so với hưng cảm. Nếu không được điều trị, bệnh nhân sẽ xuất hiện các ý tưởng tự buộc tội, từ đó dẫn đến suy nghĩ và hành vi tự sát, thậm chí xuất hiện ảo thanh là những lời ra lệnh, chì chiết và bình phẩm.

Do có triệu chứng phức tạp nên bệnh nhân chỉ được chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc khi đáp ứng đầy đủ tiêu chuẩn. Đặc điểm chính của bệnh lý này là xuất hiện triệu chứng của tâm thần phân liệt (ảo giác, hoang tưởng) trong ít nhất 2 tuần mà không có bất cứ triệu chứng nào kèm theo và phải đáp ứng được 2/5 triệu chứng điển hình của tâm thần phân liệt. Ngoài ra, các triệu chứng nằm ngoài tiêu chuẩn chẩn đoán của rối loạn cảm xúc phải chiếm hơn 50% thời gian bệnh.

Nguyên nhân gây rối loạn phân liệt cảm xúc

Tương tự như các rối loạn tâm thần khác, nguyên nhân chính xác gây ra rối loạn phân liệt cảm xúc vẫn chưa được biết rõ. Tuy nhiên, các chuyên gia nhận thấy đây là một dạng loạn thần nội sinh – tức là do bản thân người bệnh mất cân bằng về các yếu tố nội sinh chưa xác định rõ nguyên do. Dù vậy qua nhiều nghiên cứu, rối loạn phân liệt cảm xúc được xác định có liên quan đến những yếu tố sau:

• Di truyền: Rối loạn phân liệt cảm xúc và các dạng rối loạn tâm thần khác đều có khả năng di truyền. Theo khảo sát, đa số những người mắc bệnh lý này đều có người thân trong gia đình mắc chứng tâm thần phân liệt, trầm cảm, rối loạn cảm xúc theo mùa hoặc rối loạn lưỡng cực.
• Mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh: Khi chẩn đoán cận lâm sàng cho bệnh nhân bị rối loạn phân liệt cảm xúc, các chuyên gia nhận thấy chất dẫn truyền thần kinh trong não bộ bị mất cân bằng. Nồng độ serotonin, norepinephrine và dopamine thay đổi khiến cho bệnh nhân phát sinh các biểu hiện bất thường về cảm xúc, hành vi,… Mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh thường có liên quan đến chấn thương não bộ, trong quá trình mang thai mẹ bị nhiễm virus, gặp phải các biến chứng sản khoa hoặc suy dinh dưỡng. Tuy nhiên, đây đều là yếu tố gia tăng nguy cơ mắc các rối loạn tâm thần – thần kinh nên không được xem là nguyên nhân đặc hiệu dành cho rối loạn phân liệt cảm xúc.

SZD ít khi khởi phát sau khi trải qua sang chấn tâm lý như các rối loạn tâm lý – tâm thần khác nên được xếp vào nhóm bệnh loạn thần nội sinh, tức là nguyên nhân từ bên trong cơ thể và căn nguyên chưa thể xác định rõ. Hầu hết những bệnh lý nội sinh đều có tiến triển dai dẳng và tiên lượng xấu nếu không được điều trị, chăm sóc.

Rối loạn phân liệt cảm xúc có nguy hiểm không?

Rối loạn phân liệt cảm xúc là dạng rối loạn tâm thần nội sinh có tiến triển theo chu kỳ. Giữa các đợt tiến triển thì bệnh nhân gần như không có triệu chứng. Tuy nhiên, các triệu chứng sẽ tiếp tục tái phát gây ra nhiều ảnh hưởng đối với hiệu suất lao động, làm việc và các khía cạnh khác trong cuộc sống.

Ở bệnh nhân SZD, dạng hưng cảm thường có tiên lượng tốt hơn so với trầm cảm. Đa phần bệnh nhân mắc phải rối loạn phân liệt cảm xúc loại hưng cảm đều có thể thuyên giảm nhanh chỉ sau một thời gian ngắn. Ngược lại, các giai đoạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm thường có tiến triển dai dẳng, kéo dài và gặp nhiều khó khăn trong quá trình điều trị.

Nếu không được điều trị kịp thời, bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc có xu hướng sống cách ly và tách biệt với xã hội. Nhiều người tìm đến rượu bia và chất gây nghiện để quên đi những cảm xúc tiêu cực (thường là do trầm cảm và các ảo tưởng buộc tội gây ra). Tình trạng này kéo dài dẫn đến một loạt vấn đề về sức khỏe thể chất và tinh thần như rối loạn lo âu, cao huyết áp, các bệnh liên quan đến tiêu hóa,…

Người mắc chứng SZD có những quan niệm sai lệch hoàn toàn dù có bằng chứng rõ rệt cho thấy quan niệm này là không chính xác. Với niềm tin vô lý, bệnh nhân rất dễ xảy ra mâu thuẫn với những người xung quanh. Khi không được thấu hiểu, bệnh nhân thường sống thu mình và tách biệt. Ngoài ra, những ý nghĩ buộc tội cũng khiến người bệnh xấu hổ, không giao tiếp và đôi khi không thể tiếp tục học tập, làm việc.

Bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc không được điều trị thường sống phụ thuộc vào gia đình do mất hẳn khả năng lao động. Với những người không có gia đình hoặc bị gia đình chối bỏ, nhiều khả năng sẽ trở thành người vô gia cư và nghèo đói.

Tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc

Rối loạn phân liệt cảm xúc có triệu chứng không điển hình và dễ bị nhầm lẫn với nhiều bệnh tâm lý khác. Để chẩn đoán bệnh lý này, bác sĩ sẽ dựa trên tiêu chuẩn chẩn đoán theo ICD-10. Tiêu chuẩn này không chỉ giúp đưa ra chẩn đoán xác định mà còn giúp bác sĩ xác định loại rối loạn phân liệt cảm xúc.

1. Tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc loại hưng cảm

Chẩn đoán được đưa ra khi bệnh nhân có triệu chứng tâm thần phân liệt và các triệu chứng hưng cảm. Cả hai nhóm triệu chứng đều cùng nổi bật trong một giai đoạn bệnh. Các triệu chứng điển hình bao gồm:

• Khí sắc bất ổn, tăng cảm xúc quá mức
• Tư duy hưng phấn, xuất hiện các ý tưởng khuếch đại, đánh giá cao bản thân và tăng các hoạt động thể chất. Đôi khi bệnh nhân không kiểm soát được bản thân và trở nên kích động, bạo lực.
• Suy nghĩ và cảm xúc hưng phấn khiến bệnh nhân khó có thể duy trì sự tập trung.
• Rối loạn hành vi nặng nề.
• Xuất hiện hoang tưởng bị hại, tự cao hoặc có hoang tưởng bị kiểm tra, chi phối.

Như đã đề cập, rối loạn phân liệt cảm xúc loại hưng cảm thường có tiên lượng tốt. Trong giai đoạn bệnh, các triệu chứng xuất hiện rầm rộ và đặc trưng nhưng nhanh chóng thuyên giảm chỉ sau vài tuần.

Bệnh nhân sẽ được chẩn đoán mắc rối loạn phân liệt cảm xúc loại hưng cảm khi:

• Nổi bật khí sắc hưng phấn
• Có ít nhất 1 – 3 tiêu chuẩn chẩn đoán tâm thần phân liệt (hoang tưởng, ảo giác không phù hợp với khí sắc của rối loạn cảm xúc mà ở đây là trạng thái hưng cảm)
• Các đợt phát bệnh đều xuất hiện đầy đủ triệu chứng hưng cảm và tâm thần phân liệt
• Giữa các đợt tái phát, bệnh gần như thuyên giảm hoàn toàn

2. Tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm

Rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm có tiên lượng xấu hơn hưng cảm. Người mắc dạng SZD loại trầm cảm sẽ có đầy đủ triệu chứng trầm cảm và tâm thần phân liệt trong cùng một giai đoạn bệnh. Bệnh nhân thường gặp phải các triệu chứng như:

• Khí sắc giảm thấp, trầm buồn với những triệu chứng đặc trưng của bệnh trầm cảm như bi quan, buồn bã, vô vọng, chán nản, trống rỗng,…
• Tác phong lờ đờ, chậm chạp do hoạt động bị ức chế
• Giảm khả năng tập trung
• Mất hoặc giảm hứng thú với mọi thứ xung quanh – ngay cả với những thứ trước đây rất yêu thích.
• Xuất hiện ý tưởng bị buộc tội, dần dần bệnh nhân rơi vào trạng thái u uất, buồn bã sâu sắc và nảy sinh ý nghĩ tự sát.
• Đi kèm với các hoang tưởng không phù hợp với tâm trạng như hoang tưởng tự cao, kì quái, bị kiểm tra,…
• Có thể xuất hiện ảo thanh với nội dung là những lời chì chiết, trách móc và ra lệch. Nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời, bệnh nhân có thể xuất hiện hành vi tự sát và tự hại do bị chi phối bởi lời ra lệnh không có thực (ảo thanh).

Theo thống kê, tỷ lệ người bị rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm ít gặp hơn hưng cảm. Tuy nhiên, dạng bệnh này có tiên lượng xấu, tiến triển dai dẳng và có thể để lại di chứng.

Rối loạn phân liệt cảm xúc dạng trầm cảm được chẩn đoán khi bệnh nhân nổi bật các biểu hiện trầm cảm với ít nhất 2 triệu chứng và có ít nhất 1 tiêu chuẩn tâm thần phân liệt điển hình (ảo giác, hoang tưởng không phù hợp với khí sắc trong rối loạn cảm xúc mà ở đây là trầm cảm). Tương tự như dạng hưng cảm, giữa các đợt tái phát, bệnh nhân gần như không gặp bất cứ triệu chứng nào khác thường.

3. Tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc hỗn hợp

Khác với 2 dạng trên, rối loạn phân liệt cảm xúc hỗn hợp có các triệu chứng tâm thần phân liệt với rối loạn lưỡng cực trong cùng một giai đoạn bệnh. Bệnh nhân được chẩn đoán mắc bệnh lý này khi:

• Nổi bật các triệu chứng rối loạn lưỡng cực
• Đi kèm với ít nhất 1 triệu chứng của tâm thần phân liệt
• Giữa các giai đoạn bệnh, bệnh nhân gần như ổn định hoàn toàn

Ngoài tiêu chuẩn ICD-10, bác sĩ cũng có thể dựa vào tiêu chuẩn chẩn đoán DSM-5 để chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc. Có thể thấy, bệnh lý này chủ yếu được chẩn đoán thông qua triệu chứng lâm sàng. Tuy nhiên, một số bệnh nhân có thể phải thực hiện một số kỹ thuật cận lâm sàng để xác định nguyên nhân và loại trừ các rối loạn tâm thần do những bệnh lý thực thể gây ra.

Cách điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc

Trong các đợt phát bệnh, bệnh nhân thường phải nhập viện để được theo dõi và điều trị chặt chẽ. Bởi các triệu chứng tâm thần phân liệt kết hợp với hưng cảm, trầm cảm và cảm xúc hỗn hợp có thể khiến người bệnh thực hiện hành vi làm hại người khác và chính bản thân. Do đó, gia đình nên chú ý đến biểu hiện bất thường của người bệnh để kịp thời nhập viện.

Tương tự như các dạng rối loạn tâm thần khác, bệnh nhân SZD được điều trị bằng thuốc, trị liệu tâm lý và liệu pháp sốc điện. Nếu được điều trị tích cực, bệnh nhân có thể học tập, làm việc như bình thường và dễ dàng hòa nhập với cộng đồng. Tuy nhiên bên cạnh các phương pháp y tế, gia đình và những người xung quanh cũng cần hỗ trợ người bệnh tiếp tục thực hiện điều trị ngoại trú.

Các phương pháp điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc được áp dụng phổ biến hiện nay:

1. Liệu pháp hóa dược

Liệu pháp hóa dược là phương pháp điều trị ưu tiên đối với bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc. Mục tiêu của sử dụng thuốc là ổn định khí sắc và giảm các triệu chứng do tâm thần phân liệt gây ra. Trong các đợt tiến triển, bác sĩ sẽ chỉ định thuốc ở liều tấn công, sau đó dùng duy trì để ngăn ngừa tái phát.

Các loại thuốc được dùng trong điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc bao gồm:

• Thuốc chống loạn thần: Các loại thuốc loạn thần được sử dụng rất phổ biến trong điều trị tâm thần phân liệt và rối loạn phân liệt cảm xúc. Nhóm thuốc này thường được dùng với liều thấp, sau đó tăng dần lên cho đến đạt được hiệu quả. Các loại thuốc được sử dụng phổ biến, bao gồm Thioridazin, Sulpiride, Tisercin, Haloperidol, Aminazin,…
• Thuốc giải lo âu: Thuốc giải lo âu thường được sử dụng trong điều trị rối loạn lo âu lan tỏa. Tuy nhiên, bác sĩ cũng có thể chỉ định nhóm thuốc này cho bệnh nhân SZD để giảm kích thích, giải lo âu và cải thiện các rối loạn thần kinh thực vật gây ra bởi hưng cảm/ trầm cảm.
• Thuốc điều chỉnh khí sắc: Thuốc điều chỉnh khí sắc chủ yếu được dùng cho bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc dạng hỗn hợp. Tác dụng chính của thuốc là ổn định khí sắc. Các loại thuốc thông dụng bao gồm Lithium, Valproate, Carbamazepine,…
• Thuốc chống trầm cảm: Các loại thuốc chống trầm cảm thường được dùng cho bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc loại trầm cảm. Thuốc tác động đến các chất dẫn truyền trong não bộ, qua đó cải thiện triệu chứng do trầm cảm gây ra. Thông thường, bác sĩ sẽ chỉ định ưu tiên nhóm chất ức chế tái hấp thu serotonin (SSRIs) có chọn lọc. Bởi đây là nhóm thuốc cho hiệu quả tốt và ít tác dụng phụ.

Liệu pháp hóa dược sẽ được thực hiện ngay khi bệnh nhân nhập viện và cần phải sử dụng lâu dài để ngăn ngừa tái phát. Do đó, gia đình cũng cần nắm rõ loại thuốc, liều dùng để hỗ trợ người bệnh trong quá trình điều trị ngoại trú.

2. Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp tâm lý mang lại rất nhiều lợi ích đối với bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc. Thông thường, bệnh nhân sẽ được chỉ định phối hợp dùng thuốc kết hợp với trị liệu tâm lý để đạt kết quả tốt nhất.

Mục tiêu của liệu pháp tâm lý là giúp bệnh nhân phục hồi chức năng nhận thức, học cách kiểm soát cảm xúc và phát triển các kỹ năng xã hội. Thông qua liệu pháp này, bệnh nhân có thể học tập, làm việc và hòa nhập với cộng đồng. Hơn nữa, với những kỹ năng được trang bị, bệnh nhân có thể kiểm soát stress, từ đó ngăn ngừa bệnh tái phát và giúp cải thiện sức khỏe tinh thần một cách toàn diện.

Ngoài ra, liệu pháp tâm lý cũng giúp bệnh nhân giảm các hoang tưởng vô lý về bản thân và những người xung quanh. Trong quá trình trị liệu, gia đình nên ở bên cạnh để người bệnh có cảm giác được quan tâm, không bị cô lập và kỳ thị. Để hỗ trợ cho quá trình điều trị, gia đình cũng sẽ được giáo dục về bệnh rối loạn phân liệt cảm xúc, qua đó giúp bệnh nhân dùng thuốc đúng cách và duy trì được các hoạt động thường ngày.

3. Liệu pháp sốc điện

Liệu pháp sốc điện (ECT) được xem xét cho bệnh nhân rối loạn phân liệt loại trầm cảm nặng, không có đáp ứng với các phương pháp điều trị khác – đặc biệt là những bệnh nhân đã nảy sinh ý tưởng và hành vi tự sát. Liệu pháp này mang lại cải thiện đáng kể trong việc cải thiện triệu chứng về cảm xúc, tư duy và hành vi do trầm cảm gây ra.

Nhìn chung, liệu pháp sốc điện cho hiệu quả khá tốt. Tuy nhiên, phương pháp này cũng tiềm ẩn không ít tác dụng phụ. Do đó, chỉ có những trường hợp nặng mới được cân nhắc áp dụng.

4. Các biện pháp tự chăm sóc

Người bị rối loạn phân liệt cảm xúc thường mất đi chức năng nhận thức và không thể kiểm soát cảm xúc của bản thân. Tuy nhiên khi tham gia điều trị, tình trạng sẽ được cải thiện dần theo thời gian. Bên cạnh các phương pháp y tế, bệnh nhân cũng nên có các biện pháp tự chăm sóc để cải thiện sức khỏe tâm lý của bản thân.

Các biện pháp tự chăm sóc để cải thiện rối loạn phân liệt cảm xúc:

• Duy trì lối sống lành mạnh là cách đơn giản để cải thiện sức khỏe và vượt qua rối loạn phân liệt cảm xúc. Bệnh nhân cần đảm bảo ăn đủ bữa, xây dựng chế độ ăn lành mạnh, tập thể dục thường xuyên và ngủ đủ giấc.
• Kết giao với những người tích cực, vui vẻ và tránh xa những mối quan hệ độc hại.
• Ghi chép lại những suy nghĩ của chính mình trước các sự việc xảy ra trong cuộc sống. Đây là cách để bệnh nhân nhìn nhận lại chính mình và biết cách thay đổi bản thân theo chiều hướng tích cực hơn.
• Chia sẻ với người thân, bạn bè những điều tiêu cực gây ra cảm giác buồn bã, mệt mỏi và căng thẳng.
• Thử các liệu pháp thư giãn mỗi ngày để giải tỏa tâm trạng và cải thiện sức khỏe tinh thần về lâu dài. Các liệu pháp bệnh nhân có thể áp dụng bao gồm xoa bóp bấm huyệt, liệu pháp mùi hương, ngồi thiền, tắm nước ấm, tập yoga, chơi với thú cưng, đan len hay thực hiện bất cứ sở thích nào của bản thân.
• Hướng đến những điều tích cực là cách giúp bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc vượt qua chứng bệnh này và trải nghiệm cuộc sống một cách trọn vẹn nhất.

Rối loạn phân liệt cảm xúc (SZD) ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Người mắc chứng bệnh này thường mất đi khả năng nhận thức và phán đoán nên người thân, bạn bè cần quan tâm và đưa bệnh nhân đến bệnh viện khi cần thiết. Nếu được chẩn đoán và điều trị sớm, bệnh nhân sẽ nhanh chóng bình ổn và có thể quay trở lại cuộc sống như trước đây.

Tham khảo thêm:

• Rối loạn nhân cách phân liệt (ScPD) là gì? Có chữa được không?
• Dùng âm nhạc điều trị bệnh trầm cảm có hiệu quả không?
• Rối loạn đa nhân cách (MPD): Nguyên nhân, biểu hiện và chữa trị